Εμφάνιση αναρτήσεων με ετικέτα Συνέδρια-Σεμινάρια-Ημερίδες. Εμφάνιση όλων των αναρτήσεων
Εμφάνιση αναρτήσεων με ετικέτα Συνέδρια-Σεμινάρια-Ημερίδες. Εμφάνιση όλων των αναρτήσεων
Σάββατο 6 Οκτωβρίου 2012
Σχολικό Θέατρο και αστική ιδεολογία
[1940-1949]
Ιστορική και θεατρική περιρρέουσα ατμόσφαιρα:
Στη δεκαετία, στην οποία εστιάζει ο φακός της ιστορικής μας έρευνας για το Σχολικό Θέατρο και ειδικά για τη δραματουργική του παραγωγή, εξελίσσονται διεθνώς σημαντικά γεγονότα, όπως ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ο οποίος «γεννήθηκε από τον ενδοϊμπεριαλιστικό ανταγωνισμό και στόχευε (σ.σ.: βασικά) (σ)τη συντριβή της Ε.Σ.Σ.Δ.», αλλά και γεγονότα στο εσωτερικό της χώρας μας, όπου η ωμή ένοπλη επέμβαση των Άγγλων στα εσωτερικά μας πράγματα, είχε ως αποτέλεσμα τις εξελίξεις στα «Δεκεμβριανά» (3 Δεκ. 1944-5 Ιαν. 1945), τη συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρ. 1944), το συμβόλαιο του Λιβάνου (20 Μαΐου 1944), τη συμφωνία της Καζέρτας (24 Σεπτ. 1944) και τον τριετή αδελφοκτόνο Εμφύλιο πόλεμο (1946-1949).
Στην Κατοχή (1941-1944) η νεολαία υπέστη τα πάνδεινα: πείνα και κακουχίες (το Χειμώνα του 1941-1942 πέθαναν από την πείνα 60.000 παιδιά και από το διαρκή υποσιτισμό καταστράφηκε η υγεία 130.000 παιδιών) και ένα σημαντικό μέρος της υπέστη ορφάνια και εγκατάλειψη. Είναι φυσικό ότι ο πόλεμος και η Κατοχή επέδρασαν δυσμενώς και στην ψυχική υγεία των περισσότερων παιδιών, εκτός από αυτά που οργανωμένα συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση, στις τάξεις της Ε.Π.Ο.Ν., με την πολιτική καθοδήγηση και την ηθική στήριξη και διαπαιδαγώγηση του Ε.Α.Μ. και της Π.Ε.Ε.Α. Ο παιδαγωγός Κώστας Καλαντζής σχολιάζει με έμφαση την περίοδο του πολέμου και της Κατοχής, επισημαίνοντας ότι «Εσταμάτησαν την κανονικήν εξέλιξιν του ψυχικού βίου των παιδιών, τα ωρίμασαν προώρως, επέδρασαν βλαπτικώς επί της συναισθηματικής ζωής των, εκλόνισαν την προσωπικότητά των και έθεσαν εν κινδύνω τον ηθικόν των κόσμον. Αντιθέτως ένα μέρος της νεολαίας, το οποίον έλαβε μέρος εις τον Αγώνα της Εθνικής Αντιστάσεως, εξέφυγε την καταστρεπτικήν αυτήν επίδρασιν και διέπλασσε νέαν ηθικήν, της θυσίας, της αλληλεγγύης και της αγάπης προς την Πατρίδα.»
Από την πρώτη στιγμή της κήρυξης του Ελληνο-ιταλικού πολέμου, πολλοί καλλιτέχνες και ηθοποιοί έθεσαν εαυτόν στην Αντίσταση κατά του εισβολέως και στη συνέχεια κατά των κατακτητών της πατρίδας μας. Λογοτέχνες, ηθοποιοί, μουσικοί, σκηνοθέτες, δραματουργοί, σκηνογράφοι, εκπαιδευτικοί κ.ά. άνθρωποι του πνεύματος ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα κυρίως του Ε.Α.Μ. και της Ε.Π.Ο.Ν., οργανώθηκαν και πρόσφεραν πολλά στα δυστυχισμένα παιδιά της πολεμικής και κατοχικής περιόδου, αλλά και αργότερα κατά την εμφυλιοπολεμική περίοδο. Ο Βασίλης Ρώτας, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Νίκος Καρβούνης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Γεράσιμος Σταύρου, ο Νίκος Ακίλογλου, ο Αλέκος Ξένος, η Άννα Ξένου, ο Αλέξης Μυριαλής, η Αλέκα Μυριαλή, ο Άκης Σμυρναίος, ο Χάρης Σακελλαρίου και τόσοι άλλοι στις εσχατιές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας συνέβαλαν καθοριστικά στη μόρφωση και στην ψυχαγωγία των παιδιών, αλλά και στη συνειδητή και αποφασιστική τους μαχητική κοινωνική και αντιστασιακή τους δράση για εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή δημοκρατία, αξιοπρέπεια, με αγωνιστική διάθεση και με ποικίλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όχι μόνο στον τομέα της Παιδικής Λογοτεχνίας , αλλά και του Παιδικού Θεάτρου και Κουκλοθεάτρου , της Μουσικής, της Εκπαίδευσης κ.ο.κ.
Η οργανωτική δουλειά της Ε.Π.Ο.Ν. και των στελεχών και μελών της στάθηκε καθοριστική για την επιτυχία των εκπολιτιστικών εκδηλώσεων σε όλη την Ελλάδα, στην Κατοχή, αλλά και στα βουνά της «Ελεύθερης Ελλάδας». Σημαντική ήταν η θεατρική δραστηριότητα του «Θεατρικού Ομίλου Ε.Π.Ο.Ν. Θεσσαλίας», του Βασίλη Ρώτα και των συνεργατών του, ηθοποιών, μουσικών, σκηνογράφων και μελών της Οργάνωσης και άλλων ΕΠΟΝίτικων θεατρικών ομάδων σε όλη τη χώρα.
Πρέπει εδώ να υπογραμμιστεί ότι η συγκεκριμένη ιδεολογική πίστη των δημιουργών στα πατριωτικά, κοινωνικά και ταξικά ιδεώδη, δεν είχε κάποια σχέση με τις όποιες προσπάθειες και συγκεκριμένες επιλήψιμες κοινωνικές πρακτικές ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, οι οποίοι, πολλοί απ’ αυτούς, ιδιοτελείς καθώς ήταν, ήθελαν «και την πίττα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο», δηλ. να προσφέρουν στα παιδιά κάποιο καλλιτεχνικό υλικό, συναισθηματικά και μόνο ορμώμενοι, αλλά υλικό ακίνδυνο και ανώδυνο για τους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους (δοσίλογους, προδότες, συνεργάτες και κάθε είδους «εθνικόφρονες», οι οποίοι επέδειξαν παντός είδους άνομες και ανήθικες δραστηριότητες κατά την εποχή της Κατοχής και του Εμφύλιου πολέμου, σε βάρος του λαού μας και κυρίως κατά των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης), και τελικά … οι ίδιοι στη συνέχεια βραβεύτηκαν μάλιστα από την πολιτεία γι’ αυτή την ιδιοτελή και μειοδοτική πατριωτικά συμπεριφορά τους.
Έτσι, ορισμένοι απ’ αυτούς, χωρίς ν’ αγωνιστούν κατά του Φασισμού και Ναζισμού, κατά των κατοχικών δυνάμεων, κατά των κυβερνήσεων Γ. Τσολάκογλου και κάθε βασιλόφρονα και «εθνικόφρονα» προδότη της πατρίδας μας και συνεργάτη των κατακτητών, αργότερα κέρδισαν βραβεία και επαίνους από τις μετέπειτα «εθνικόφρονες» κυβερνήσεις και τους βασιλείς.
Θ’ αναφερθώ μόνο σ’ ένα παράδειγμα, εντελώς ενδεικτικό: η Αντιγόνη Μεταξά (η γνωστή «θεία Λένα», η οποία έχει προσφέρει τόσα και τόσα λογοτεχνικά, θεατρικά και εγκυκλοπαιδικά κείμενα για παιδιά) κατά τη διάρκεια της Κατοχής επιμελούνταν τις ραδιοφωνικές εκπομπές της «Θέατρο για παιδιά» και «Η ώρα του παιδιού», και μ’ αυτές πρόσφερε ψυχαγωγία στα παιδιά. Όμως, απ’ όσο γνωρίζω, δεν παρουσίασε κάποια έστω στοιχειώδη αντιστασιακή δραστηριότητα, παρά μόνο επέδειξε ανεκτικότητα στους κατακτητές και συνεργάστηκε με τους συνεργάτες τους. Αργότερα, το 1965, βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών και ο βασιλιάς της απένειμε το παράσημο του «Τάγματος της Ευποιίας», ενώ άλλοι άξιοι καλλιτέχνες συνάδελφοί της, αν και έδωσαν τη ζωή τους για τη λευτεριά της πατρίδας μας, αν και άλλοι αγωνίστηκαν στην Εθνική μας Αντίσταση, αν και πρόσφεραν με την τέχνη τους ανυπολόγιστες υπηρεσίες στα παιδιά, στη νεολαία και στο λαό μας, κατά την ίδια περίοδο, εντούτοις δεν έτυχαν παρόμοιων διακρίσεων. Και όσοι απ’ αυτούς επέζησαν, όχι μόνο δεν πήραν βραβεία και παράσημα από το αστικό μετεμφυλιοπολεμικό κράτος, αλλά αντιθέτως εξορίστηκαν και βασανίστηκαν και τοιουτοτρόπως «αμείφθηκαν» … για τις πολύτιμες υπηρεσίες τους στην πατρίδα.
Θεματολογικές προσεγγίσεις:
Η θεματολογία της Δραματουργίας για παιδιά, την περίοδο που εξετάζουμε, ήταν ποικίλη, και κυρίως κάλυπτε τις ανάγκες των σχολικών γιορτών : της 25ης Μαρτίου 1821, της 28ης Οκτωβρίου 1940 (από το 1944 και μετά), των Χριστουγέννων-Πρωτοχρονιάς, των Αποκριών, της Μητέρας και των εξετάσεων.
Οι δραματουργοί, όμως, του Σχολικού Θεάτρου, επικέντρωναν την παραγωγή τους και σε άλλα θέματα, όπως: στην Ελληνική Μυθολογία, τη λαϊκή μας παράδοση, τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Μακεδονικό Αγώνα, την Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση, την αντικομμουνιστική προπαγάνδα και σε άλλα κοινωνικά, θρησκευτικά και φυσιολατρικά θέματα.
Ιδεολογικές επισημάνσεις:
Μια παράμετρος του αστικού ιδεολογικού φάσματος ήταν η θρησκοληψία και η καλλιέργεια της μεταφυσικής σκέψης των παιδιών. Ο ορθολογισμός, η απλή λογική σκέψη και πόσο μάλλον η επιστημονική σκέψη και γνώση απουσιάζουν και δεν αποτελούν στόχους από παιδαγωγική άποψη στους θεατρικούς διαλόγους και κατά την εξέλιξη του μύθου. Αναφέρω ένα παράδειγμα:
Η Λίζα Π. Τζουνάκου, στο βιβλίο της Το ανταρτόπληκτο (Πειραιεύς 1949) και συγκεκριμένα στο κείμενο «Τα παιδιά μας στο 1942. Μονόπρακτο δραματάκι για τα σχολεία», αναφέρεται στο βαρύ χειμώνα του 1942 της Κατοχής. Η μάνα Αννιώ συζητά με τα μικρά παιδιά της, Νίκο και Βάσω, για τις κακουχίες του πολέμου και ιδιαίτερα για την πείνα. Κι ενώ εκείνα επικρίνουν το θεό για την απονιά του, η μάνα τούς απαντά: «ΑΝΝΙΩ: Πάψε, Νίκο! Δεν ντρέπεσαι; Τι λόγια είναι αυτά; Ο καλός Θεός όλον τον κόσμο αγαπά και τον φροντίζει, τον λυπάται. Μα αυτό που μας κάνει σήμερα είναι τιμωρία, γιατί δεν τον ακούμε. Η καταστροφή έχει πέσει σ’ όλον τον κόσμο, γιατί έφυγε απ’ το δρόμο του Θεού. Γι’ αυτό έστειλε τους Γερμανούς και μας τιμωρούν, γι’ αυτό χρειάζεται, καλά μου παιδιά, υπομονή. Κι’ αν είσθε καλά παιδιά πάλι θαρθούν καλές μέρες.», και παρακάτω, ενώ προσεύχεται: «[…] Εσύ γλυκειά μου Παρθένα, εσύ λυπήσου πια τον κόσμο σου. Μη τον τιμωρείς. Αρκετά υποφέρει. Λυπήσου, σα μάννα πούσαι, τουλάχιστον αυτά τα φτωχά παιδάκια. Τι φταίνε τα κακόμοιρα, που κάθε μέρα πληρώνουνε, με τη ζωούλα και την υγεία τους, την κακία πούχουν οι μεγάλοι αναμεταξύ τους.» Είναι σαφής η αντι-διαλεκτική σκέψη, η ηθικοπλαστική και θεοκεντρική αντίληψη και ιδεολογία της συγγραφέα, η οποία δεν αγγίζει καν θέματα, από ιστορική και κοινωνιολογική άποψη, όπως: ο ναζισμός και τα εγκλήματά του στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, η Εθνική Αντίσταση κ.ά., αλλά αντιθέτως καλλιεργεί στα μικρά παιδιά: α) τη μοιρολατρία, β) την ιδεαλιστική αντίληψη των κοινωνικών φαινομένων –χωρίς τουλάχιστο ν’ αναφέρει έστω μια λογική σκέψη–, γ) τον αποπροσανατολισμό των παιδιών από τις αιτίες του πολέμου και των φρικτών συνεπειών του και δ) δεν προσπαθεί να τα πείσει, παίζοντας τον προσήκοντα παιδαγωγικό ρόλο της ως μάνα, και τον κοινωνικό ρόλο της ως άνθρωπος, για την αναγκαιότητα αντίστασης σε αυτούς που σκόρπισαν το θάνατο και τις καταστροφές σε εκατομμύρια ανθρώπους, στη φύση και στον ανθρώπινο πολιτισμό, σε αυτούς που τους σκλάβωσαν και που αποτελούν την αιτία για την πείνα και το θάνατο του λαού μας και των άλλων λαών. Τοιουτοτρόπως, θα έδινε στα παιδιά της επιχειρήματα για να κατανοήσουν το μέγεθος της αδικίας, της εγκληματικότητας, της ανηθικότητας, της διεθνούς παράνομης τρομοκρατίας των ναζιστών και φασιστών του Άξονα κ.ο.κ.
Η αστική αντικομμουνιστική ιδεολογική προπαγάνδα και υστερία είναι μια άλλη πλευρά της θεματολογίας του Σχολικού Θεάτρου, την οποία συναντούμε ιδιαίτερα στα έργα της περιόδου του Εμφύλιου πολέμου. Μια μεγάλη μερίδα εκπαιδευτικών είχαν γαλουχηθεί στη βασική και στην ακαδημαϊκή τους εκπαίδευση, στην οικογένειά τους, αλλά και στον κοινωνικό τους περίγυρο, με τα νάματα του τρίπτυχου «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», ενός συνθήματος του οποίου οι ρίζες, όπως μας πληροφορεί η Έφη Γαζή, βρίσκονται στην Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα, κατά την περίοδο 1880-1930. Θ’ αναφερθώ μόνο σε ορισμένες σχετικές περιπτώσεις έργων του Σχολικού Θεάτρου :
Ο Δημήτριος Αντ. Σαμαράς, Διευθυντής του 12ου Δημ. Σχολείου Α΄ Περιφ. Θεσσαλονίκης, κυκλοφόρησε στα 1949 το βιβλίο του Νάουσα, στο οποίο συμπεριέλαβε το έργο «Το Ελληνόπουλο. Χριστουγεννιάτικο δραματάκι σε δύο πράξεις». Ένα μισαλλόδοξο έργο, μ’ εθνικιστικό και όχι πατριωτικό πνεύμα, με θρησκόληπτη και όχι θρησκευτική αντίληψη, με το οποίο φιλοδοξούσε να διαποτίσει τις ψυχές των μικρών παιδιών με μίσος για τους Σλάβους, «τα κόκκινα τσακάλια», που «πήραν οι κακούργοι τα παιδιά για να πουλήσουν την ψυχή τους στον Σατανά», «που αυτοί οι κακούργοι τα μάζεψαν και τα πήγαν στις σλαβικές χώρες», που προσπαθούν «τα Ελληνόπουλα αυτά, πολύ δύσκολα και με πολλά βασανιστήρια να κατορθώσουν να τα κάμουν σαν τα μούτρα τους». Ο δημοδιδάσκαλος, ένα από τα βασικά πρόσωπα του έργου, με οργίλο ύφος λέει: «Οι κακούργοι ορφάνεψαν χιλιάδες ελληνόπουλα και χιλιάδες γονείς τούς πήραν τα παιδιά τους! Άτιμοι Σλάβοι, ’κείνο που χρόνια επιθυμούσατε, να αφανίσετε την ελληνική φυλή πάτε να το επιτύχετε, ως ένα βαθμό, με τα ελληνόφωνα όργανά σας», υπονοώντας το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και το Κ.Κ.Ε. Και συνεχίζει: «Οι συμμορίτες σαν τους πεινασμένους λύκους τώρα, σε μικρές ομάδες χωρισμένοι μπαίνουν στα χωριά, για να αρπάξουν τρόφιμα και να σπείρουν τον τρόμο, την καταστροφή και το θάνατο. Οι τυφλοί! Οι αφιονισμένοι απ’ την εθνοκτόνο προπαγάνδα των Σλάβων, δεν βλέπουν πως φθίνει η φυλή μας κάθε μέρα! Οι κανίβαλλοι! Ελληνίδων μανάδων παιδιά οι ίδιοι, ροφούν το αίμα της μεγάλης τους μάνας, της Ελλάδας.» Και η σύζυγος του δασκάλου εκθειάζει τις Παιδουπόλεις και την εμπνεύστριά τους την «καλή» Γερμανίδα, πρώην δραστήριο μέλος της ναζιστικής χιτλερικής νεολαίας, βασίλισσα Φρειδερίκη, που «όλα τα παιδιά την αγαπούνε σαν νάναι μητέρα τους και τη λατρεύουνε σαν αγία.»: «Αυτά τα καημένα έχασαν τον πατέρα και τη μάνα τους. Τους σκότωσαν οι αγριάνθρωποι, μα βρήκαν μια πονετική μάνα, την Βασίλισσά μας, που τα συμμάζεψε και τα φροντίζει τόσο, που ξεχνούν τον πόνο της ορφάνιας.»
Η αστική προπαγάνδα, προσπαθούσε να μπολιάσει τον αντικομμουνισμό στις ψυχές των μαθητών των Δημ. Σχολείων, ασύστολα και με αντι-δεοντολογικό και αντι-επιστημονικό τρόπο. Ουσιαστικά, προσπαθούσε να μη μάθουν ποτέ τα παιδιά και οι γονείς τους την αλήθεια για τη φιλοξενία, τη στοργή και τη θαλπωρή που δέχτηκαν χιλιάδες παιδιά στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Επιδίωκε να δυσφημιστούν οι Λαϊκές Δημοκρατίες και η συμβολή τους στο «παιδοσώσιμο» αυτών των 25.000, περίπου, παιδιών, τα οποία στάλθηκαν εκεί μετά από πρόταση των λαϊκών συμβουλίων της χώρας μας, από σχετικό αίτημα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης και με αποδοχή από τις εκεί κυβερνήσεις ν’ αναλάβουν όλα τα έξοδα για την αποκατάσταση της διαταραγμένης από τον πόλεμο ψυχικής υγείας των παιδιών, την υγιεινή διαβίωσή τους και τη μόρφωσή τους. Επίσης, η ντόπια αστική πολιτική ηγεσία και ο ξένος παράγοντας ήθελαν να μη μάθουν ποτέ οι Έλληνες τη φασιστική προπαγάνδα και αυταρχική συμπεριφορά που δέχονταν όσα παιδιά, ιδίως φυλακισθέντων, εξορισθέντων, πολιτικών προσφύγων και εκτελεσθέντων κομμουνιστών, κλείστηκαν στις επονομαζόμενες ψευδεπίγραφα «Παιδουπόλεις» της Φρειδερίκης, στα επί της ουσίας «παιδικά γκέτο», «φασιστικά κάτεργα», «στρατόπεδα-αντικομμουνιστικά αναμορφωτήρια».
Θ’ αναφερθώ και σ’ ένα άλλο έργο της ίδιας θεματολογίας, το οποίο διακατέχεται, επίσης, από μισαλλοδοξία, αντικομμουνισμό και φιλοβασιλική προπαγάνδα. Πρόκειται για το θεατρικό κείμενο του Βασιλείου Παπαευθυμίου, «Οι Ηπειροτοπούλες. Πατριωτικό σκετς» (απ’ το βιβλίο του, Το Σχολείο μας γιορτάζει, Αθήναι 1949). Ο δραματουργός σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου: «[…] πιστεύω ακόμα πως δίνω ένα βιβλίο μορφωτικό και ψυχαγωγικό για τον μαθητή πρώτα και για κάθε Έλληνα ύστερα». Και ασφαλώς ευνοούσε η εποχή για να θεωρείται ένα έργο του Σχολικού Θεάτρου ως «μορφωτικό», όταν αυτό υμνούσε τη βασιλεία και μπόλιαζε στις ψυχές των παιδιών την απέχθεια στον κομμουνισμό. Είναι το μοναδικό βιβλίο, στο οποίο συνάντησα την εξής θεματολογική κατηγορία έργων του Σχολικού Θεάτρου: «Από τον αντικομμουνιστικό αγώνα». Ο δραματουργός σημειώνει, επίσης, πληροφοριακά τα εξής: «Το σκετς λαμβάνει χώραν στην Αγία Μαρίνα της Ηπείρου, λίγο πριν να μπουν μέσα οι Σλαυοκομμουνισταί», δίνοντας σαφές ιδεολογικό στίγμα. Η υπόθεση σχετίζεται με το «Χορό του Ζαλόγγου», προσομοιάζοντας εκείνη την ηρωική πράξη αυτοθυσίας των Σουλιωτισσών, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, με την τωρινή πράξη κάποιων Ηπειρωτισσών, οι οποίες πέφτουν από το βράχο και σκοτώνονται για να σωθούν από τους «κατσαπλιάδες», ελπίζοντας ότι θα μεταμορφωθούν πεθαίνοντας σε σειρήνες της θάλασσας και θα ρωτούν τους καραβοκύρηδες, όπως περίπου ρωτούσε η γοργόνα, η αδερφή του Μεγαλέξανδρου: «Ζη η Ελλάδα μας παιδιά;» και θα τους απαντούν «Ναι! ζει και μεγαλώνει!» Και θα ξαναρωτούν: «Ζη ο Παύλος Βασιλιάς;» και θ’ απαντούν: «Ω! Ζη και βασιλεύει!».
Το παιδαγωγικό και κοινωνικό μήνυμα έβγαινε έμμεσα και με αβίαστο τρόπο: καλύτερα βασιλιά, παρά κομμουνισμό…! ή κάπως έτσι… Ο συγγραφέας εκφράζεται ως «ακραιφνής βασιλόφρων» και με στιχουργικό τρόπο, στην αρχή του βιβλίου, με τη δημοσίευση «εμπνευσμένων καλλιτεχνικών» στίχων του με τίτλο: «Ύμνος εις την Α.Μ. την Βασίλισσαν Φρειδερίκην», οι οποίοι βρίσκονται μελοποιημένοι σε παρτιτούρα στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Αντιγράφω μερικούς, απ’ αυτούς, τους οποίους υποθέτω ότι τραγουδούσαν κάποιοι μαθητές σε ορισμένα σχολεία, ώστε οι φιλόμουσοι βασιλόφρονες διδάσκαλοί τους να δώσουν και μ’ αυτό τον τρόπο τα διαπιστευτήριά τους στους προϊσταμένους τους, στη Βασίλισσά τους και στην Εθνική τους Κυβέρνηση: «Εσύ Μεγάλη Εστιάδα, / στον ιερό μας το βωμό / με της ψυχής σου την λαμπάδα / κράτα τον ιερό πυρσό. / Κι’ οδήγα μας, Βασίλισσά μας, / σε πιο μεγάλα ιδανικά / για να γεννούν τα δάκρυά μας / του Θρόνου σου τα πιο λαμπρά / διαμάντια αγάπης του Λαού μας / να τον κοσμούν παντοτεινά / και σκόρπιζέ μας τη χαρά / με χέρια πάντα στοργικά.» Και το ρεφραίν: «Μάγισσα είσαι, Ρήγισσα, / με το χρυσό ραβδί σου / ξέρεις να γειάνης τις πληγές, / τους πόνους να γιατρεύης, / ξέρεις να βασιλεύης.»
Επίσης, ο Ν. Φατσέας, στο βιβλίο του Θεατρικά σκετς (πατριωτικά και κωμικά) (Αθήναι 1948), συμπεριέλαβε το αντικομμουνιστικό και φιλοβασιλικό έργο του «Ελληνικό προσκλητήριο», όπου στα πλαίσια του πατριωτικού πνεύματος, που όταν ο συγγραφέας υπερβάλλει, μετατρέπεται σε εθνικιστικό, όπως άλλωστε συνηθιζόταν για πολλές δεκαετίες στη Σχολική Δραματουργία. Το πρωταγωνιστικό πρόσωπο «Η Ελλάς» προσκαλεί όλα τα παιδιά της ν’ αγωνιστούν ενάντια στους «συμμορίτες», για να σωθεί η πατρίδα μας. Λέει ο «Αεροπόρος»: «γιατί με τον ατσάλινο δικό σας ανδρισμό / εσείς θα ξεκληρίσετε τον συμμοριτισμό.» Και ο «Στρατιώτης» λέει στη «Β. Ήπειρο»: «Θα ξαναρθής ολόκληρη πάλι στην αγκαλιά μας / και θάχης για κορώνα σου τον Παύλο Βασιλιά μας.»
Επίλογος:
Ιδεολογικές αποχρώσεις και αντιθέσεις, οι οποίες υπάρχουν ανά τους αιώνες, ενταγμένες στο φιλοσοφικό δίπολο ιδεαλισμός/υλισμός επικρατούσαν και στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία 1940-1949. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις γενικότερα είχαν κατά την περίοδο εκείνη ως αποτέλεσμα ακόμη και την ένοπλη έκβασή τους κατά τον Εμφύλιο πόλεμο. Ως επικρατούσα ιδεολογία όμως ο ιδεαλισμός, είχε παραχθεί, επιβληθεί και διοχετευθεί μέσα από πολιτικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά κανάλια, με όπλα την αστική προπαγάνδα, και με επιπλέον θεσμούς όπως ήταν η εκκλησία, ο τύπος και ο στρατός. Το ιδεολογικό τρίπτυχο της «πιο διαδεδομένης “συνθηματικής φράσης” της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας»: «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια», είχε ριζώσει βαθιά στη συνείδηση των παιδιών από την καθεστωτική ιδεολογία, είχε επιβληθεί και νομοθετικά, ώστε κανένας να μην μπορεί να αποφύγει την εφαρμογή της ή να μην έχει την ευχέρεια να την αμφισβητήσει, ιδίως οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι «μεταλαμπαδευτές των αιώνιων ιδεαλιστικών αξιών»…, οι εκπαιδευτικοί. Η δε τρομοκρατία που ασκήθηκε είτε νομοθετικά είτε με τα όπλα, τους διωγμούς, τις δολοφονίες, τις φυλακίσεις, τις εξορίες, κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών, είχε ως αποτέλεσμα το φόβο, τη σύμπραξη με τον «δυνατό δυνάστη», Έλληνα ή ιμπεριαλιστή εισβολέα, με έμπρακτη πρακτική: την ανοχή, τη σιωπή και τον «ιδεολογικό παπαγαλισμό», «για να έχουν ήσυχο το κεφάλι τους» πάρα πολλοί εκπαιδευτικοί.
Το Σχολικό Θέατρο δεν ήταν δυνατό ν’ αποφύγει το σφιχτό ιδεολογικό εναγκαλισμό της αστικής προπαγάνδας στην ποικίλη θεματολογία της δραματουργίας που παρήχθη κατά την ενλόγω δεκαετία. Εκείνο, που ξέφυγε από τον κλοιό ήταν ως ένα βαθμό το Παιδικό, το Ερασιτεχνικό και το Λαϊκό Θέατρο, κυρίως αυτό που δημιουργήθηκε από αριστερούς δραματουργούς, αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, όπως ήταν οι: Βασίλης Ρώτας, Γιώργος Κοτζιούλας, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Μιχάλης Παπαμαύρος, Γεράσιμος Σταύρου, Νίκος Ακίλογλου, Χάρης Σακελλαρίου, Στρατής Π. Παπαδάκης κ.ά. Η θεματολογία της δραματουργίας τους ήταν συνυφασμένη με την αριστερή και σοσιαλιστική ιδεολογία και με κοινωνικές αξίες, όπως: η εθνική ανεξαρτησία, η ειρήνη, η λευτεριά, ο πατριωτισμός, η λαοκρατία, η αυτοθυσία, η συλλογικότητα, η συντροφικότητα, η ανιδιοτέλεια, το αγέρωχο και ασυμβίβαστο του χαρακτήρα κ.ά., δίνοντας μέσα από τα θεατρικά κείμενά τους για παιδιά, ακόμη και στο Κουκλοθέατρο και στο Λαϊκό Θέατρο Σκιών, ισχυρά ραπίσματα, στους δοσίλογους προδότες συνεργάτες των ναζιστών και φασιστών κατακτητών, στους συμβιβασμένους ποταπούς κουκουλοφόρους Γερμανοτσολιάδες, στους ιδιοτελείς μαυραγορίτες, στους αδίστακτους δολοφόνους και τρομοκράτες Χίτες και άλλους παρακρατικούς. Αυτοί ήταν εκείνοι που με την ανοχή του νόμου και την οργανωμένη συμβολή της αστυνομίας και του στρατού, κάτω από τις εντολές και τη συνεργασία των αποικιοκρατών/ιμπεριαλιστών Άγγλων και Αμερικανών αφεντικών τους, έδωσαν συνέχεια μετά την Κατοχή στην αστική ιδεολογική προπαγάνδα και στη βίαιη επιβολή των «αστικών αξιών», γεγονός που επηρέαζε έμμεσα –πλην σαφώς άμεσα– την εκπαιδευτική πολιτική, την ιδεολογική διαπαιδαγώγηση της νεολαίας και το Σχολικό Θέατρο. Και … η έρευνα συνεχίζεται!
Κυριακή 20 Νοεμβρίου 2011
Ο «ΑΤΤΑΛΟΣ Ο ΤΡΙΤΟΣ» ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΑΡΝΑΛΗ Η ΜΟΝΑΔΙΚΗ, ΑΛΛΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΜΑΣ
«Ανάσα πουθενά για τους λαούς,
που προσκυνάνε αφέντες και θεούς.»
Απ’ το ποίημα «Ελεύθερος Κόσμος» (1969)
περ. «Νέα Εποχή», αριθ. τεύχ. 95-96,
Λευκωσία Ιούν.-Σεπτ. 1972
Εισαγωγικά
Ο Κώστας Βάρναλης δεν «πολιτογραφήθηκε» ποτέ ως θεατρικός συγγραφέας. Η δραματουργική του κατάθεση ήταν ποσοτικά πενιχρή. Ωστόσο αξιολογήθηκε ποιοτικά ως σημαντική, από την Κριτική του Βιβλίου και του Θεάτρου, χωρίς βέβαια να υπάρχουν και ορισμένες αρνητικές κρίσεις. Αν και ασχολήθηκε και διέπρεψε ως μελετητής, μεταφραστής και κριτικός, ιδιαίτερα του αρχαίου ελληνικού δραματολογίου, παρατηρούμε ότι δεν ασχολήθηκε πιο επισταμένα με τη δραματουργική παραγωγή, παρ’ όλο που διέθετε και την τέχνη και την τεχνική του δράματος.
Έγραψε μόνο ένα θεατρικό έργο: «Άτταλος ο Τρίτος», το οποίο ευτύχησε ν’ αναπαρασταθεί σκηνικά από διαφόρους θιάσους. Τα άλλα δύο έργα του, που ανέβηκαν στη σκηνή, ως θεατρικός διάλογος (σε στίχο και πρόζα) το ένα, «Το φως που καίει», και ως θεατρικός μονόλογος το άλλο, «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», νομίζω ότι δε διαθέτουν όλα τα ειδολογικά χαρακτηριστικά και τις προδιαγραφές ενός γνήσιου θεατρικού έργου. Είναι, ασφαλώς, πολύ σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα με περιορισμένα, όμως, θεατρικά στοιχεία. «Το φως που καίει» έχει κάποια θεατρικότητα στα διαλογικά του μέρη. Και τα δύο έχουν δραματική ένταση, θεματολογικό και ιδεολογικό ενδιαφέρον, εμπνευσμένα και γραμμένα στη βάση του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Είναι εμφανής δε, και σ’ αυτά τα έργα του, η ποιότητα, που διέθετε ο Βάρναλης στο επίπεδο της γλώσσας και της αισθητικής. Όμως, μάλλον πρόκειται περισσότερο για ποιητικά έργα, με άξονα τον κοινωνικό προβληματισμό και τον ταξικό προσανατολισμό της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων του λαού μας, αφού ο Βάρναλης είχε το ταλέντο, την αισθητική δύναμη και την επιστημονική γνώση να ποιεί (να δημιουργεί). Επειδή, όμως, ο καλλιτέχνης, ενίοτε, έχει την ικανότητα να καταργεί τα συμβατικά λογοτεχνικά είδη και να εμπλέκει ποίηση, πρόζα και θέατρο, ασφαλώς τα έργα αυτά μπορούν ν’ ανεβούν στη θεατρική σκηνή. Και γι’ αυτό και ανέβηκαν και ακόμη ανεβαίνουν, παρά τις όποιες μορφολογικές τους αδυναμίες, αφού για τον ποιητή, πεζογράφο ή δραματουργό Βάρναλη πρωταρχική σημασία, είχε ο λαϊκός αγώνας και η στρατευμένη τέχνη του για την ελευθερία και το σοσιαλισμό, χωρίς ωστόσο να παραβλέπει την αισθητική, ως αξία, στα έργα του.
Στην παρούσα εισήγησή μου, λοιπόν, θ’ αναφερθώ μόνο στο καθεαυτό θεατρικό έργο του «Άτταλος ο Τρίτος», το οποίο εμπνεύστηκε από το βιβλίο του συντρόφου του Παναγή Λεκατσά «Η Πολιτεία του Ήλιου. Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλετάριων της Μικρασίας 133-128». Τον «Άτταλο τον Τρίτο» ο Βάρναλης έγραφε σταδιακά από το 1946 και για μια εικοσαετία, περίπου, δεδομένου ότι εκδόθηκε το 1972. Ανά τετραετία το βιβλίο έκανε άλλες δυο εκδόσεις (1976, 1980) και στη συνέχεια χάθηκε από τα βιβλιοπωλεία.
Το ιστορικό/γραμματολογικό υπόβαθρο
Στα 323 πριν από τη χρονολογία 0 (π.χ.) πέθανε ο Μ. Αλέξανδρος. Το απέραντο κράτος, κατά την Ελληνιστική Περίοδο (323-146 π.χ.) διαιρέθηκε στα λεγόμενα «υποταγμένα βασίλεια-επαρχίες» (= Σατραπείες). Ο Περδίκας, ο Σέλευκος και ο Κάσσανδρος επιχείρησαν τη διανομή των επαρχιών στους επιγόνους του Μ. Αλεξάνδρου. Πολλές μεταβολές και ανακατατάξεις σε σύνορα και δημιουργία νέων δυναστειών επήλθαν μετά από εμφυλιοπολεμικές αιματηρές συγκρούσεις. Έτσι, μεταξύ άλλων, γεννιέται η Δυναστεία των Ατταλιδών και το Βασίλειο της Περγάμου, το οποίο καταλάμβανε ολόκληρη τη Μ. Ασία. Ιδρυτής της Δυναστείας ήταν ο Φιλέταιρος ο Ευεργέτης (343-263 π.χ.). Ακολούθησαν οι παρακάτω βασιλείς: Ευμένης ο Α΄ (263-241 π.χ.), Άτταλος Α΄ ο Σωτήρ (241-197 π.χ.), Ευμένης Β΄ ο Σωτήρ (197-158 π.χ.), Άτταλος Β΄ ο Φιλάδελφος (158-138 π.χ.), Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ (138-133 π.χ.) και για ένα μικρό διάστημα αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς ο επαναστάτης Αριστόνικος ή Ευμένης ο Γ΄. Το Βασίλειο της Περγάμου άκμασε στο τέλος του 3ου και στις αρχές του 2ου αιώνα. Η παρακμή και η κατάρρευσή του ήρθε στη βασιλεία του Άτταλου του Γ΄.
Ποιος ήταν, όμως, ο Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ και ποιος ο Αριστόνικος;
Ο Άτταλος ο Γ΄ ήταν γιος του Ευμένη του Β΄ και της Στρατονίκης και ανηψιός του Άτταλου του Β΄, τον οποίο διαδέχτηκε στο θρόνο για μια πενταετία. Οι ιστορικές πηγές, που διασώθηκαν, αναφέρουν ότι ήταν βίαιος και εκκεντρικός. Έτρεφε δε υπερβολική αγάπη στη μητέρα του, γι’ αυτό ονομάστηκε «Φιλομήτωρ». Ασχολήθηκε με τη Βοτανολογία (με ιδιαίτερη κλίση στα δηλητηριώδη βότανα), τη Φαρμακολογία, τη Ζωολογία, τη Γεωργία και την Κηπουρική. Επίσης, ήταν γλύπτης, δεινός τεχνίτης του μπρούτζου και του κεριού. Οι φοβίες και οι ανασφάλειές του τον οδήγησαν να δηλητηριάσει πολλούς συγγενείς και αυλικούς του.
Επειδή έμεινε άτεκνος, με τη διαθήκη του, την οποία ενέκρινε η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, κληροδότησε το βασίλειο της Περγάμου στη Ρωμαϊκή «Δημοκρατία». Αιτία της κληροδότησης, όμως, στάθηκε, ιδιαίτερα, η δυσαρέσκεια των κατοίκων του βασιλείου της Περγάμου από τη δυναστική και απολυταρχική του διακυβέρνηση, αλλά και από τη φτώχεια και δυστυχία που επικρατούσε στα λαϊκά στρώματα της πόλης και της υπαίθρου, με αποτέλεσμα άτακτες αντάρτικες ομάδες να βγουν στα βουνά, ομάδες κυρίως από ακτήμονες και δούλους, που ασφαλώς κλόνισαν την ασφάλεια των πλουτοκρατών και τσιφλικάδων του βασιλείου, οι οποίοι τον πίεζαν για ένα τέτοιου είδους διάβημα.
Η διαθήκη όμως του Άτταλου και η κληροδότηση του βασιλείου αποτέλεσε την αφορμή για την κήρυξη γενικής λαϊκής επανάστασης, κύρια των δούλων και ακτημόνων του βασιλείου της Περγάμου, με ηγέτη τον ετεροθαλή αδερφό του, Αριστόνικο.
Ο Αριστόνικος ήταν νόθος γιος του Ευμένη Β΄ και της όμορφης δούλας Φιλομήλας. Όταν γνωστοποιήθηκε η διαθήκη του αδερφού του, μετά το θάνατό του, αφού την κατήγγειλε στο λαό ως πλαστή, αποφάσισε να ηγηθεί Επανάστασης και κάλεσε όλους τους δούλους, τους δουλοπάροικους, τους αχτήμονες, τους ελεύθερους και άλλους κατατρεγμένους, σε κοινό αγώνα με όραμα να ιδρύσουν την «Πολιτεία του Ήλιου» και αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς της Περγάμου, με νέο όνομα: Ευμένης ο Γ΄. «Όταν ακούστηκε το κήρυγμά του», γράφει ο Γιάννης Κορδάτος «οι γαιοχτήμονες, οι τοκογλύφοι και οι αυλικοί στην Πέργαμο και στα περίχωρα πανικοβλήθηκαν.»
Το όραμά του στηρίζονταν στις προφορικές και γραπτές ιστορήσεις και μύθους παλιότερων εποχών, οι οποίες είχαν αντίκτυπο και υποστηρικτές στην εποχή του. Η αφήγηση του Ιάμβουλου τον επηρέασε βαθιά και τον ενέπνευσε για τη δημιουργία της δικής τους Ηλιούπολης. Η πρώτη προλεταριακή επανάσταση στον κόσμο, της οποίας ηγήθηκε, είχε αρχικά επιτυχίες, κράτησε πέντε χρόνια (133-128 π.χ.), αλλά τελικά ο Αριστόνικος και οι επαναστάτες νικήθηκαν από τους λεγεωνάριους του Ρωμαίου Ύπατου Μάρκου Περπέρνα, ο ίδιος συνελήφθηκε και στάλθηκε στις φυλακές της Ρώμης, όπου δολοφονήθηκε δια στραγγαλισμού. Οι επαναστάτες εμπνεύστηκαν, επίσης, από πρότερες επαναστάσεις δούλων στη Συρία και σύγχρονες επαναστάσεις δούλων στη Σικελία, αλλά και από άλλα επαναστατικά κινήματα.
Γνωρίζουμε ότι η «Πολιτεία του Ήλιου», όπως αφηγείται παραστατικά ο Ιάμβουλος, και μετά την άφιξή του εκεί, είχε τα χαρακτηριστικά μιας αταξικής κοινωνίας, στην οποία κυριαρχούσε η κοινοκτημοσύνη, η ελευθερία (χωρίς την ύπαρξη δούλων), η δικαιοσύνη και οι άγραφοι κοινωνικοί νόμοι που ήταν βαθιά χαραγμένοι στη συνείδησή τους. Η εξουσία ήταν συνυφασμένη και απόρροια της υπάρχουσας κοινωνικής οργάνωσης, όπως και η διαδοχική ανάληψη κοινωνικών υποχρεώσεων σε επίπεδο δημόσιων υπηρεσιών όλων των πολιτών, η ανυπαρξία: στρατού και εξοπλισμών, φιλοχρηματίας, φιλαρχίας, εγκληματικότητας, οικογενειακών θεσμών (κοινές γυναίκες, κοινές μητέρες, κοινά παιδιά, κοινοί πατέρες, κοινά αδέρφια). Όσοι ήταν απείθαρχοι και ταραξίες εξορίζονταν δια παντός κ.λπ.
Δραματουργική ανάλυση
Το έργο είναι τετράπρακτο, αν και ο δραματουργός ονοματίζει τις πράξεις ως μέρη. Από τους 30 και πλέον θεατρικούς ρόλους του έργου, μόνο δύο ανήκουν σε ιστορικά πρόσωπα: Άτταλος Γ΄ και Ύπατος Περπέρνας, που βρίσκονται επί σκηνής. Αναφορές, όμως, γίνονται κατά τη δραματική εξέλιξη, σε άλλα τέσσερα ιστορικά πρόσωπα: Νασικάς, Τιβέριος Γράκχος, Αριστόνικος και Κράσος.
Στο πρώτο μέρος, που αποτελεί τον «Πρόλογο», μετέχουν πέντε πρόσωπα: ο Φοβιτσάρης, ο Χωρατατζής, ο Γραμματιζούμενος, ο Επιστάτης και ο Περίεργος. Δραματικός χώρος είναι η Ακρόπολη της Περγάμου, όπου τρεις δούλοι, εμπρός από το ναό του Διός, ετοιμάζονται να στήσουν ορισμένα αγάλματα Ρωμαίων στρατηγών. Παρόν είναι ο επιστάτης τους και ένας Ρωμαίος. Η συζήτησή τους βασίζεται στα τρέχοντα γεγονότα, ο καθένας έχει την ιδεολογία του και την πολιτική του συμπεριφορά, η οποία διακρίνεται και από το προσωπικό του συμφέρον, αλλά και από τις πολιτικές του θέσεις για την υπάρχουσα κατάσταση στο παρακμάζον βασίλειο της Περγάμου.
Το δεύτερο μέρος απαρτίζεται από τέσσερις σκηνές και μετέχουν περισσότερα από δέκα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και ο Άτταλος. Δραματικός χώρος είναι η Βιβλιοθήκη της Περγάμου και η συζήτηση διεξάγεται μεταξύ των διεφθαρμένων αυλικών του: του Αρχιευνούχου, του Γραμματικού, του Ποιητή, του Αστρολόγου, του Αρχιαστυνόμου, του Αρχίατρου, του Αρχιερέα και, φυσικά, του βασιλιά Άτταλου. Όλοι τους κόλακες της εξουσίας, υποτακτικοί και δουλικοί, αυλικοί, με όλη τη σημασία του όρου. Στη συζήτηση παίρνει μέρος και ο Φιλόσοφος, ο οποίος με αγέρωχο ύφος εκφράζει κατάμουτρα στην εξουσία, δηλαδή ενώπιον του βασιλιά, εντελώς απερίφραστα, τις αντίθετες και φιλολαϊκές ιδέες του.
Το τρίτο μέρος αποτελείται από έξι σκηνές και μετέχουν περισσότερα από οκτώ πρόσωπα, μεταξύ των οποίων, ο Άτταλος. Δραματικός χώρος, και πάλι, η Βιβλιοθήκη, όπου καταφθάνουν ο ένας μετά τον άλλον οι άρχοντες της Απολλωνίας και της Μύνδου, οι οποίοι συκοφαντούν την Επανάσταση των δούλων με τερατώδεις ψευτιές, αφού διακυβεύονται τα ταξικά τους συμφέροντα. Ακολουθούν τέσσερις αποσταλμένοι των λαών τους (ένας Έλληνας, ένας Λυδός, ένας Πέρσης και ένας Εβραίος), οι οποίοι στη βάση του «προλεταριακού διεθνισμού», επιτέλους –κατά τον Βάρναλη– ομονοούν και συνεργάζονται, στηρίζοντας την Επανάσταση. Σάλπισμα προλεταριακής ενότητας και ταξικής πάλης. Αναφωνεί ο Άτταλος, με απορία: «Πώς μπορέσανε να συνεννοηθούνε; Από καταβολής κόσμου τους διαιρούμε.»
Τέλος, εισέρχεται ενώπιον του Άτταλου μια χαμερπής γυναίκα, η οποία αντιπροσωπεύει όλους εκείνους που διάκεινται δουλικά στην εξουσία, για να κερδίσουν την εύνοιά της. Η πράξη κλείνει με το θάνατο του Άτταλου, «ποιητική αδεία», από ανακοπή, τη στιγμή που μαθαίνει ότι ο Αριστόνικος σκότωσε τον Ρωμαίο Κράσο.
Στο τέταρτο μέρος, που αποτελεί τον «Επίλογο», περιέχονται δώδεκα σκηνές και μετέχουν περισσότερα από 15 πρόσωπα. Δραματικός τόπος είναι ένας εξοχικός δρόμος. Πρόκειται για την τελευταία πράξη της υπόθεσης «Επανάσταση των δούλων». Έρχονται πολυάριθμες πλέον λεγεώνες, με ηγέτη τον Ύπατο Περπέρνα, ο οποίος αυτοαποκαλείται «Άτταλος ο Τέταρτος». Με τον αέρα του απόλυτου μονάρχη και τη σιγουριά του νικητή ιμπεριαλιστή συζητά με υπεροπτικό ύφος με τον Ποιητή, τον Αρχιερέα και όλους τους άλλους παλατιανούς της Περγάμου. Ο Φιλόσοφος είναι ο μόνος που προκαλεί την εξουσία με τη σκληρή γι’ αυτήν αλήθεια, ώσπου τελικά βρίσκει το θάνατο. Εξελίσσονται και άλλα κωμικοτραγικά επεισόδια.
Ιδεολογική προσέγγιση
Πρόκειται για ένα σατιρικό έργο, με ταξική επαναστατική ιδεολογία, το οποίο θυμίζει περισσότερο, υφολογικά και ιδεολογικά, το έργο του: «Το φως που καίει». Η πολιτική σάτιρα, βέβαια, του Βάρναλη αγκαλιάζει ολόκληρο το έργο του. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Γιάννης Δάλλας: «Η σάτιρα είναι η ορίζουσα και της πολιτικής και της υπαρξιακής στάσης του στη ζωή.»
Η υπόθεση του έργου αναφέρεται μεν στη δουλοκτητική εποχή και στην παρακμή της ελληνιστικής περιόδου, διαθέτει δε συμβολισμούς και προεκτάσεις στη σύγχρονη καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική περίοδο. Άλλωστε, ο Βάρναλης (όπως έκανε ο Καβάφης, εντελώς σε άλλο ιδεολογικό επίπεδο) πάντοτε στα έργα του συνειδητά εμπλέκει τον ιστορικό και το σύγχρονο πραγματικό χρόνο, «προβάλλοντας σύγχρονές μας κοινωνικές παραφωνίες πάνω σε ιστορικά γεγονότα περασμένων εποχών», όπως σημειώνει ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος. Ο δε Στάθης Ιω. Δρομάζος γράφει: «Έχει μεταχειριστεί πολλά ιστορικά θέματα ο Βάρναλης όχι για να γράψει ιστορία, αλλά για να βρει τις αναλογίες με τους σημερινούς καιρούς. Το γεγονός ότι μόλις ξεσηκώθηκαν οι σκλάβοι να πάρουν την εξουσία στην Πέργαμο, ο Άτταλος ο Γ΄ παρέδωσε το βασίλειό του στους Ρωμαίους, λέει πολλά για τον Βάρναλη και για μας, σε σχέση με τη δική μας ιστορία και την ιστορία της Κύπρου. Το ξεπούλημα της εξουσίας στους ξένους, όταν αυτή κινδυνεύει από το λαό, απασχολεί το Βάρναλη.» Άλλωστε, ο Βάρναλης εκτιμούσε το έργο του Κων/νου Καβάφη και επί του θέματος έγραψε και δοκίμιο με τίτλο: «Ο ιστορισμός του Καβάφη».
Από το πεδίο της σάτιράς του δε διαφεύγουν: το ιερατείο, οι πουλημένοι κονδυλοφόροι διανοούμενοι, οι δειλοί, οι σπιούνοι, οι γλοιώδεις παρατρεχάμενοι της εξουσίας κ.ο.κ.
Τα ιδεολογικά μηνύματα του έργου είναι πολλά και ποικίλα. Όμως στοχεύουν προς την ίδια κατεύθυνση: να σκεφτούν και να προβληματιστούν οι εργαζόμενοι και ανάλογα να πράξουν, πως σε όλες τις εποχές η βασιλική, φεουδαρχική ή αστική εξουσία και οι αυλικοί, τσιφλικάδες και αστοί πλουτοκράτες ενώνονται για το κοινό τους συμφέρον ενάντια στους δούλους, στους κολίγους, στους αγρότες και εργάτες. Και όταν βλέπουν να κινδυνεύουν τα συμφέροντά τους, από το λαό που επαναστατεί, καλούν τους ξένους ή ξεπουλάνε την πατρίδα στους ξένους ιμπεριαλιστές ή συνδιαχειρίζονται την κάθε καπιταλιστική κρίση με τους συνδαιτυμόνες τους πλουτοκράτες.
Ο Άτταλος απευθυνόμενος προς τους άρχοντες λέει: «Ξεχνάτε, βλέπω, πως εσείς οι άρχοντες με σφίξατε να χαρίσω το βασίλειο στους Ρωμαίους, για να γλιτώσω κ’ εσάς και τα πλούτη σας από την αρπαξιά των όχλων. Και να μη γίνετε σεις οι πρώτοι τελευταίοι των τελευταίων.
Κι αυτή μου η πράξη θεμελιώνει την αρχή μιας νέας ιστορίας. Είμαι ο πρωτοπόρος ενός παγκόσμιου μέλλοντος. Πολύ σύντομα θα μ’ ακολουθήσουν όλ’ οι βασιλιάδες της Ασίας και της Αφρικής. […] Μέσα σ’ έναν ενιαίον κόσμο των κυρίων, οι κύριοι θα ναι πιο κύριοι. [...]» Και του αποκρίνεται ο Άρχοντας της Απολλωνίας: «Καλύτερα λεύτεροι αφεντάδες με τους ξένους, παρά δούλοι των ντόπιων δούλων –χωρίς ξένους.» Σταθερή αξία στο χρηματιστήριο της διεθνούς πλουτοκρατίας όλων των εποχών.
Βέβαια, δεν είναι δυνατό να παραθέσω, και πόσο μάλλον να σχολιάσω, όλα εκείνα τ’ αποσπάσματα του έργου, που έχουν διαχρονική αξία και ορισμένα από αυτά φαίνεται σα να ειπώθηκαν μόλις χτες και σήμερα, από τους σύγχρονους πολιτικούς της αστικής μας τάξης, που κι αυτοί προσπαθούν να διατηρήσουν και στη συνέχεια, αν «στριμώξουν» γι’ αυτούς οι καταστάσεις, να σώσουν τα συμφέροντά τους, τα συνυφασμένα με εκείνα της διεθνούς καπιταλιστικής μαφίας, ξεπουλώντας δημόσια περιουσία, με το αζημίωτο φυσικά, και παίρνοντας βάρβαρα οικονομικά κ.ά. μέτρα σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων.
Θα παραθέσω ορισμένα αποσπάσματα, όπου ο Βάρναλης θέλει να θίξει, να σατιρίσει, να προβάλλει θέματα για κριτικό κοινωνικό προβληματισμό, και έτσι θα κλείσω την εισήγησή μου:
Ο Επιστάτης προς ένα δούλο: «Μάθε, πως σ’ ένα κράτος νοικοκυρεμένο κανένας ούτε ρωτά κι ούτες απαντά. Όταν ο πολίτης αρχίζει να ρωτά, θα πει, πως άρχισε ν’ απορεί. Κι όταν αρχίσει ν’ απορεί, θα πει, πως άρχισε να καταλαβαίνει. Κι όταν αρχίσει να καταλαβαίνει, θα πει, πως έπαψε να πιστεύει. Κι όταν δεν πιστεύει, αρχίζει το πανηγύρι…»
Ο Ρωμαίος, με τ’ όνομα «Περίεργος» λέει εμφαντικά: «Αυτός είναι ο κανόνας: Οι πιο φωνακλάδες πατριώτες, σ’ όλους τους καιρούς και τόπους, είναι οι συνεργάτες των ξένων “σωτήρων”.»
Κι όταν ο Άτταλος υπενθυμίζει στον Έλληνα: «Ξεχνάς, πως τα ’χω τα κεφάλια σας ολωνώνε μέσα στον τορβά μου;», εκείνος του απαντά αγέρωχα: «Τώρα μίκρυνε ο τορβάς σου και τα κεφάλια πληθύνανε. Ζητάμε να μην μπούμε στον τορβά!»
Παρακάτω: ΑΤΤΑΛΟΣ: «[…] Είμαστε τ’ αφεντικά σας και θα μείνουμε […]»
ΕΛΛΗΝΑΣ: «Δε θέλουμε τη δικιά σας εξουσία. Τη δικιά μας θέλουμε.» Πόσο επίκαιρο ζήτημα, αλήθεια, και πόσο επιτακτικό πρέπει να γίνει το αίτημα τούτο της εργατικής τάξης!
Να και μια διαχρονική εθελόδουλη φωνή, μιας γυναίκας που χαϊδεύει την εξουσία, κατηγορώντας τον Έλληνα σύζυγό της: «Ξενοπλένω, πολυχρονεμένε, για να ταΐζω τα παιδιά. Κι ο προκομμένος αντίς να βαδίζει το δρόμο των θεών για να μας ελεούνε, πάει ενάντια στους θεούς. Άκου! Άκου! Να μην υπάρχουνε πλούσιοι. Και ποιος θα μας δίνει δουλειά; […]» Κι ο Έλληνας απευθυνόμενος στο βασιλιά: «Να πού τον καταντήσατε τον προδομένο λαό με την αγραμματοσύνη –σα να μην του φτάνανε η πείνα, οι αρρώστιες, το ξύλο κ’ οι θεοί!»
Ο Φιλόσοφος σε όλη την παράσταση παίζει το ρόλο του «Μώμου», από το «Φως που καίει». Είναι ειρωνικός, καυστικός, σατιρικός, αληθινός:
Ο Τρελός, όπως και ο Φιλόσοφος, είναι οι κοινωνικοί επαναστάτες, που τελικά θυσιάζονται για τις ιδέες τους:
Ο διάλογος Ύπατου και Τρελού, είναι απολαυστικός. Η σατιρική φλέβα του Βάρναλη κι εδώ κτυπά δυνατά:
ΥΠΑΤΟΣ: «Ποιος είσαι;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Συ ποιος είσαι;»
ΥΠΑΤΟΣ: «Ο επόμενος: Άτταλος ο Τέταρτος»
ΤΡΕΛΟΣ: «Κι εγώ ο προηγούμενος: Άτταλος ο τρίτος»
Και παρακάτω:
ΥΠΑΤΟΣ: «Δε μου λες; Είσαι τρελός; μεθυσμένος ή αγύρτης;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Κάτι χειρότερο: γνωστικός.»
Και παρακάτω:
ΤΡΕΛΟΣ (απευθυνόμενος στον Ύπατο): «Εγώ… με βλέπεις έναν κ’ είμαι μιλιούνια. Αμέτρητα. Ακατάλυτα!
Είμαι λαός. Όλ’ οι λαοί του κόσμου. Η αληθινή δύναμη του κόσμου. Χωρίς εσένα μπορεί να γίνει ιστορία, χωρίς εμένανε όχι!»
ΥΠΑΤΟΣ: «Τι δουλειά κάνεις –όταν είσαι λιγότερο τρελός;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Επαναστάτης.»
ΥΠΑΤΟΣ: «Πάρτε τον! Όχι να τον σκοτώσετε. Να τον σταυρώσετε. Ν’ αργήσει να πεθάνει… ίσως γνωστέψει στο τέλος.»
ΤΡΕΛΟΣ: «[…] Έναν θα σκοτώσεις, τα μιλιούνια μένουν.»
Το έργο τελειώνει με το θάνατο του Φιλόσοφου, ο οποίος στο μοιρολόι των σκλάβων, που ακούγονταν στο ύπαιθρο, όπου βρίσκονταν ο Ύπατος και οι υπόλοιποι:
«Ποιος θα μας σώσει, Ανατολή για Δύση,
Ποιος Έλληνας ή βάρβαρος θεός;
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει;
για πίσω θα γυρίσει ο παλαιός;,
ο Φιλόσοφος απάντησε αγέρωχα με τη δική του παραλλαγή, και ακούγεται μέχρι σήμερα ο λόγος του σαν επαναστατικός παιάνας:
«Δε θα μας σώσει Ανατολή για Δύση
μήδ’ Έλληνες ή βάρβαροι θεοί.
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει,
άμα ξυπνήσουν κάποτε οι λαοί.»
Κι ο Ύπατος, θυμωμένος διέταξε τους ραβδούχους του:
«Πάρτε του το κεφάλι… Δε μας χρειάζονται κεφάλια που στοχάζονται.»
Παραστασιογραφία
Η παραστασιογραφία του ενλόγω έργου είτε στο ελεύθερο-επαγγελματικό θέατρο είτε στο ερασιτεχνικό είτε στο σχολικό, δυστυχώς δεν έχει καταγραφεί πλήρως, αν και νομίζω ότι δεν είναι πλούσια. Στη σύντομη έρευνά μου, έχω επισημάνει ορισμένες παραστάσεις:
α. Από το Θεατρικό Τμήμα Πανεπιστημίου Αθηνών, το Μάιο του 1976, στο κινηματοθέατρο «ΙΡΙΣ», με σκηνοθεσία, μουσική, σκηνικά και κοστούμια Ομάδας Φοιτητών.
Το πρόγραμμα της παράστασης έγραφε ότι για την παράσταση «δούλεψαν», χωρίς ν’ αναφέρεται συγκεκριμένα ποιοι έπαιξαν ως ηθοποιοί και ποιοι ήταν οι συντελεστές στις «ομάδες εργασίας», οι εξής, κατ’ αλφαβητική σειρά: Αμπαντζίδη Μ., Βασιλάτου Λ., Βασιλείου Τ., Βλασσόπουλος Μ., Βουρβιώτης Φ., Βυσσίνου Ν., Γέρου Κ., Γιαννουκάτου Χρ., Γρηγορόπουλος Γ., Γουρζής Γ., Δετοράκης Στ., Δήμου Μ., Διαμαντής Λ., Δίγκας Κ., Ευθυμιάδης Τ., Ελευσινιώτης Λ., Καζιάνης Γ., Κακολύρης Στ., Καλούδης Έκτ., Καραμπάς Π., Καραχάλιος Μ., Καφετζόπουλος Β., Κατωμέρης Γ., Κόντζιλα Μ., Κωνσταντίνου Σ., Κωστορίζος Ευρ., Λιγωμένος Γ., Λουκόηγλος Κ., Μαρινάκη Ά., Μαυρουδής Β., Μαυρουδής Δ., Μηλιώνης Χρ., Μηλόπουλος Γ., Μενούνου Άρτ., Μίχος Ν., Μπερής Στ., Νικολογιάννη Σ., Πετρούνια Χ., Πολυτάρχου Τ., Πούλος Κ., Πούλος Κ., Ράπτη Λ., Ρεστιβάκης Μ., Σιμωνετάτος Ανδρ., Σκαβάρας Σπ., Σκαραντάβας Γρ., Σκαρβέλη Λ., Σπυράκος Θ., Σταματιάδης Μ., Στιβανάκη Ευ., Στολάκης Γ., Φραγκούλης Αυ., Φώτεινας Κ., Χαρπαντίδου Ελ., Ψαράκη Ελ.
β. Από το Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου Ζ 1976-77, στα πλαίσια του Φεστιβάλ Κύπρου, στο Θερινό Θέατρο Δημοτικού Κήπου. Πρώτη παράσταση: 24 Ιουνίου 1977, σε σκηνοθεσία Νίκου Χαραλάμπους, με σκηνικά-κοστούμια Γιώργου Ζιάκα, μουσική Γιώργου Κοτσώνη και χορογραφίες Ιωάννας Σπανού.
Διανομή: Νεόφ. Νεοφύτου (Γραμματιζούμενος, Αξιωματικός), Ανδρ. Μουσουλιώτης (Φοβιτσιάρης, Άρχοντας Μύνδου), Στ. Λούρας (Χωρατατζής, Ποιητής), Τ. Αναστασίου (Φύλακας, Κράσσος), Βλαδίμ. Καυκαρίδης (Επιστάτης, Ύπατος/Άτταλος ΙV), Σπ. Σταυρινίδης (Περίεργος, Έλληνας), Τζένη Γαϊτανοπούλου–Άλκιστη Παυλίδου–Μαρία Μίχα–Μάρω Καυκαρίδου (Γυναίκες), Ανδρ. Μούστρας (Φιλόσοφος), Ανδρ. Μαραγκός (Γραμματικός, Λυδός), Ν. Σιαφκαλής (Αστρολόγος), Ευτ. Πουλλαΐδης (Αρχιαστυνόμος, Τρελλός), Φίλ. Καραβιώτης (Αρχίατρος), Θεόδ. Μωρέας (Αρχιερέας), Αντ. Κατσαρίδης (Άτταλος ο ΙΙΙ), Χρ. Παπαδόπουλος (Υπηρέτης, Εβραίος), Θάν. Πεττεμερίδης (Άρχοντας Απολλωνίας), Γ. Πασχάλης (Πέρσης, Στρατιώτης), Δέσποινα Μπεμπεδέλη (Αρετή), Μόνικα Βασιλείου (Γυναίκα Α΄), Φλωρεντία Δημητρίου (Γυναίκα Β΄), Λένια Σορόκου (Γυναίκα Γ΄), Πατρίτσια Πεττεμερίδου (Κόρη), Π. Πασιαρδής–Αρ. Φλουρής–Γ. Πατσαλίδης (Στρατιώτες), Άλκ. Παυλίδου–Μαρία Μίχα–Μάρω Καυκαρίδου (Θεραπενίδες).
γ. Από το Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου, στις Καλλιτεχνικές Εκδηλώσεις Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού 1978, στο Θέατρο Λυκαβητού (17, 18, 19, 20 Αυγ. 1978), με τους ίδιους συντελεστές και σχεδόν τους ίδιους ηθοποιούς της προηγούμενης περιόδου. Επίσης, έπαιξαν οι: Τζένη Γαϊτανοπούλου (Αρχιευνούχος), Τάσος Αναστασίου–Άντρος Κρητικός–Δώρος Κυριακίδης–Ξένιος Ξενοφώντος–Γ. Πασχάλης (φύλακες), Αντ. Κάτσαρης (Άτταλος ΙΙΙ), Σπ. Σταυρινίδης (Αριστόνικος), Άντρος Κρητικός (Μαντατοφόρος), Στέλιος Καυκαρίδης (Ύπατος/Άτταλος ΙV), Φίλης Καραβιώτης (απεσταλμένος του Μιθριδάτη) κ.ά.
δ. Από το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καλαμάτας, το 1984, σε σκηνοθεσία Νίκου Χαραλάμπους, με σκηνικά-κοστούμια Γ. Ζιάκα, μουσική Μιχ. Χριστουδουλίδη, γλυπτά Χρ. Ρηγανά, μάσκες Αντ. Κάτσαρη.
Διανομή: Κ. Μπαλάς (Φοβιτσάρης), Θοδ. Γκόνης (Χωρατατζής, Αρχιερέας), Μάκης Φλώρος (Γραμματικός), Δημ. Σεϊτάνης (Ποιητής, Πέρσης), Βασ. Κουρής (Αστρολόγος, Λύδος, Τρελός), Ανδρ. Βάιος (Αρχιαστυνόμος), Γ. Σπανόπουλος (Αρχίατρος, Απεσταλμένος), Αντ. Κάτσαρης (Άτταλος ο Τρίτος), Β. Αντωνόπουλος (Υπηρέτης, Αξιωματικός), Πάνος Αναστασόπουλος (Άρχοντας Απολλωνίας), Κ. Αθανασόπουλος (Άρχοντας Μύνδου), Κώστας Χαλκιάς (Έλληνας), Περ. Αλμπάνης (Εβραίος), Βαλεντίνη Μουτάφη (Αρετή), Πέτρος Μαυροειδάκος (Μαντατοφόρος, Αξιωματικός), Μπ. Σαρηγιαννίδης (Ύπατος), Φραντζέσκα Αλεξάνδρου (Γυναίκα Α΄), Μαρία Κανελλοπούλου (Γυναίκα Β΄), Όλγα Αλεξανδροπούλου (Γυναίκα Γ΄), Γιούλη Ζήκου (Κόρη), Βούλα Καλαμουδάκου–Μαρία Παπαντωνοπούλου (Θεραπενίδες).
Η παρούσα παραστασιογραφία ελπίζω να συμπληρωθεί επαρκώς, σε σύντομο χρονικό διάστημα.
ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αδάμος, Τάκης: Η λογοτεχνική κληρονομιά μας, Βιβλίο Β΄– Ποιητές, Καστανιώτης, Αθήνα 21980.
Βάρναλης, Κώστας: Άτταλος ο τρίτος, Κέδρος, Αθήνα 1972.
Βάρναλης, Κώστας: Προσκυνητής, Βιβλιοσυνεργατική, Αθήνα 1991.
Βουρνάς, Τάσος: Ιστορικά και φιλολογικά πορτραίτα, Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1981.
Γεράνης, Στέλιος: Κώστας Βάρναλης. Σάτιρα, ποίηση και σοφία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985.
Γεωργουσόπουλος, Κώστας: Κλειδιά και κώδικες Θεάτρου, ΙΙ. Ελληνικό Θέατρο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι. Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ Α. Ε., Αθήνα 22000.
Δάλλας, Γιάννης: Η δημιουργική δεκαετία στην ποίηση του Βάρναλη. Μελετήματα, Κέδρος, Αθήνα 1988.
Δάλλας, Γιάννης: «Κώστας Βάρναλης», στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη, Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας, Αθήνα 21991.
Δανιήλ, Γιώργος: «“Άτταλος ο τρίτος”, του Κ. Βάρναλη», «Νεοελληνικός Λόγος ’75-’76» (Αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη), Κέδρος, Αθήνα 1977.
Διόδωρος Σικελιώτης: Άπαντα 2, Βιβλιοθήκης Ιστορικής. Βίβλος Δευτέρα, «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία “ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ”», Κάκτος, Αθήνα 1997.
Διόδωρος Σικελιώτης: Άπαντα 19, Βιβλιοθήκης Ιστορικής. Βίβλος Δευτέρα, «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία “ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ”», Κάκτος, Αθήνα 1998.
Δρομάζος, Στάθης: Νεοελληνικό Θέατρο. Κριτικές, Κέδρος, Αθήνα 1986.
Καλοδίκης, Περ.: Η νεοελληνική λογοτεχνία, τόμος 3, Gutenberg, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, τ. Β΄, Επικαιρότητα, Αθήνα 1983.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Αρχαία Γ2 355-146 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Ελληνιστικοί Χρόνοι 1 323-1 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Ελληνιστικοί Χρόνοι 2 323-1 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Λαδογιάννη, Γεωργία: Κείμενα κριτικής για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995.
Λαμπρινίδης, Μανόλης: Η ταξική συνείδηση στο έργο του Κ. Βάρναλη, Ύψιλον, Αθήνα 1982.
Λεκατσάς, Παν.: Η Πολιτεία του Ήλιου. Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλετάριων της Μικρασίας. 133-128 π.Χ., Καστανιώτης, Αθήνα 22006.
Μαλάνος, Τίμος: Βάρναλης. Αυγέρης. Καρυωτάκης, Καστανιώτης, Αθήνα 1983.
Μάρας, Στάθης: Κώστας Βάρναλης. Ιδεολογία και ποίηση, Καστανιώτης, Αθήνα 1986.
Παπαϊωάννου, Μ. Μ.: Κώστας Βάρναλης. Μελέτες, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 22011.
Πετράκου, Κυριακή: Θεατρικές (Σ)Τάσεις και Πορείες. Δεκαέξι μελετήματα για το Νεοελληνικό Θέατρο, Παπαζήσης, Αθήνα 2007.
Σακελλαρίου, Χάρης: Ψηλά το κεφάλι δούλε! [Ο Αριστόνικος και η «Πολιτεία του Ήλιου»]. Ιστορικό μυθιστόρημα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998.
Στράβων: Άπαντα 14, Γεωγραφικών ΙΔ΄ (Από την Ιωνία στην Κιλικία), Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ», Κάκτος, Αθήνα 1994.
Χατζηπανταζής, Θόδωρος: Το Ελληνικό Ιστορικό Δράμα. Από το 19ο στον 20ό αιώνα, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών –Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006.
Νέα Εστία, «Αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη», 1975.
Θέματα Παιδείας, τεύχ. 41-42, (ειδικό τεύχος: «Ο Οδηγητής Κώστας Βάρναλης»), Αθήνα 2010.
που προσκυνάνε αφέντες και θεούς.»
Απ’ το ποίημα «Ελεύθερος Κόσμος» (1969)
περ. «Νέα Εποχή», αριθ. τεύχ. 95-96,
Λευκωσία Ιούν.-Σεπτ. 1972
Εισαγωγικά
Ο Κώστας Βάρναλης δεν «πολιτογραφήθηκε» ποτέ ως θεατρικός συγγραφέας. Η δραματουργική του κατάθεση ήταν ποσοτικά πενιχρή. Ωστόσο αξιολογήθηκε ποιοτικά ως σημαντική, από την Κριτική του Βιβλίου και του Θεάτρου, χωρίς βέβαια να υπάρχουν και ορισμένες αρνητικές κρίσεις. Αν και ασχολήθηκε και διέπρεψε ως μελετητής, μεταφραστής και κριτικός, ιδιαίτερα του αρχαίου ελληνικού δραματολογίου, παρατηρούμε ότι δεν ασχολήθηκε πιο επισταμένα με τη δραματουργική παραγωγή, παρ’ όλο που διέθετε και την τέχνη και την τεχνική του δράματος.
Έγραψε μόνο ένα θεατρικό έργο: «Άτταλος ο Τρίτος», το οποίο ευτύχησε ν’ αναπαρασταθεί σκηνικά από διαφόρους θιάσους. Τα άλλα δύο έργα του, που ανέβηκαν στη σκηνή, ως θεατρικός διάλογος (σε στίχο και πρόζα) το ένα, «Το φως που καίει», και ως θεατρικός μονόλογος το άλλο, «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», νομίζω ότι δε διαθέτουν όλα τα ειδολογικά χαρακτηριστικά και τις προδιαγραφές ενός γνήσιου θεατρικού έργου. Είναι, ασφαλώς, πολύ σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα με περιορισμένα, όμως, θεατρικά στοιχεία. «Το φως που καίει» έχει κάποια θεατρικότητα στα διαλογικά του μέρη. Και τα δύο έχουν δραματική ένταση, θεματολογικό και ιδεολογικό ενδιαφέρον, εμπνευσμένα και γραμμένα στη βάση του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Είναι εμφανής δε, και σ’ αυτά τα έργα του, η ποιότητα, που διέθετε ο Βάρναλης στο επίπεδο της γλώσσας και της αισθητικής. Όμως, μάλλον πρόκειται περισσότερο για ποιητικά έργα, με άξονα τον κοινωνικό προβληματισμό και τον ταξικό προσανατολισμό της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων του λαού μας, αφού ο Βάρναλης είχε το ταλέντο, την αισθητική δύναμη και την επιστημονική γνώση να ποιεί (να δημιουργεί). Επειδή, όμως, ο καλλιτέχνης, ενίοτε, έχει την ικανότητα να καταργεί τα συμβατικά λογοτεχνικά είδη και να εμπλέκει ποίηση, πρόζα και θέατρο, ασφαλώς τα έργα αυτά μπορούν ν’ ανεβούν στη θεατρική σκηνή. Και γι’ αυτό και ανέβηκαν και ακόμη ανεβαίνουν, παρά τις όποιες μορφολογικές τους αδυναμίες, αφού για τον ποιητή, πεζογράφο ή δραματουργό Βάρναλη πρωταρχική σημασία, είχε ο λαϊκός αγώνας και η στρατευμένη τέχνη του για την ελευθερία και το σοσιαλισμό, χωρίς ωστόσο να παραβλέπει την αισθητική, ως αξία, στα έργα του.
Στην παρούσα εισήγησή μου, λοιπόν, θ’ αναφερθώ μόνο στο καθεαυτό θεατρικό έργο του «Άτταλος ο Τρίτος», το οποίο εμπνεύστηκε από το βιβλίο του συντρόφου του Παναγή Λεκατσά «Η Πολιτεία του Ήλιου. Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλετάριων της Μικρασίας 133-128». Τον «Άτταλο τον Τρίτο» ο Βάρναλης έγραφε σταδιακά από το 1946 και για μια εικοσαετία, περίπου, δεδομένου ότι εκδόθηκε το 1972. Ανά τετραετία το βιβλίο έκανε άλλες δυο εκδόσεις (1976, 1980) και στη συνέχεια χάθηκε από τα βιβλιοπωλεία.
Το ιστορικό/γραμματολογικό υπόβαθρο
Στα 323 πριν από τη χρονολογία 0 (π.χ.) πέθανε ο Μ. Αλέξανδρος. Το απέραντο κράτος, κατά την Ελληνιστική Περίοδο (323-146 π.χ.) διαιρέθηκε στα λεγόμενα «υποταγμένα βασίλεια-επαρχίες» (= Σατραπείες). Ο Περδίκας, ο Σέλευκος και ο Κάσσανδρος επιχείρησαν τη διανομή των επαρχιών στους επιγόνους του Μ. Αλεξάνδρου. Πολλές μεταβολές και ανακατατάξεις σε σύνορα και δημιουργία νέων δυναστειών επήλθαν μετά από εμφυλιοπολεμικές αιματηρές συγκρούσεις. Έτσι, μεταξύ άλλων, γεννιέται η Δυναστεία των Ατταλιδών και το Βασίλειο της Περγάμου, το οποίο καταλάμβανε ολόκληρη τη Μ. Ασία. Ιδρυτής της Δυναστείας ήταν ο Φιλέταιρος ο Ευεργέτης (343-263 π.χ.). Ακολούθησαν οι παρακάτω βασιλείς: Ευμένης ο Α΄ (263-241 π.χ.), Άτταλος Α΄ ο Σωτήρ (241-197 π.χ.), Ευμένης Β΄ ο Σωτήρ (197-158 π.χ.), Άτταλος Β΄ ο Φιλάδελφος (158-138 π.χ.), Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ (138-133 π.χ.) και για ένα μικρό διάστημα αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς ο επαναστάτης Αριστόνικος ή Ευμένης ο Γ΄. Το Βασίλειο της Περγάμου άκμασε στο τέλος του 3ου και στις αρχές του 2ου αιώνα. Η παρακμή και η κατάρρευσή του ήρθε στη βασιλεία του Άτταλου του Γ΄.
Ποιος ήταν, όμως, ο Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ και ποιος ο Αριστόνικος;
Ο Άτταλος ο Γ΄ ήταν γιος του Ευμένη του Β΄ και της Στρατονίκης και ανηψιός του Άτταλου του Β΄, τον οποίο διαδέχτηκε στο θρόνο για μια πενταετία. Οι ιστορικές πηγές, που διασώθηκαν, αναφέρουν ότι ήταν βίαιος και εκκεντρικός. Έτρεφε δε υπερβολική αγάπη στη μητέρα του, γι’ αυτό ονομάστηκε «Φιλομήτωρ». Ασχολήθηκε με τη Βοτανολογία (με ιδιαίτερη κλίση στα δηλητηριώδη βότανα), τη Φαρμακολογία, τη Ζωολογία, τη Γεωργία και την Κηπουρική. Επίσης, ήταν γλύπτης, δεινός τεχνίτης του μπρούτζου και του κεριού. Οι φοβίες και οι ανασφάλειές του τον οδήγησαν να δηλητηριάσει πολλούς συγγενείς και αυλικούς του.
Επειδή έμεινε άτεκνος, με τη διαθήκη του, την οποία ενέκρινε η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, κληροδότησε το βασίλειο της Περγάμου στη Ρωμαϊκή «Δημοκρατία». Αιτία της κληροδότησης, όμως, στάθηκε, ιδιαίτερα, η δυσαρέσκεια των κατοίκων του βασιλείου της Περγάμου από τη δυναστική και απολυταρχική του διακυβέρνηση, αλλά και από τη φτώχεια και δυστυχία που επικρατούσε στα λαϊκά στρώματα της πόλης και της υπαίθρου, με αποτέλεσμα άτακτες αντάρτικες ομάδες να βγουν στα βουνά, ομάδες κυρίως από ακτήμονες και δούλους, που ασφαλώς κλόνισαν την ασφάλεια των πλουτοκρατών και τσιφλικάδων του βασιλείου, οι οποίοι τον πίεζαν για ένα τέτοιου είδους διάβημα.
Η διαθήκη όμως του Άτταλου και η κληροδότηση του βασιλείου αποτέλεσε την αφορμή για την κήρυξη γενικής λαϊκής επανάστασης, κύρια των δούλων και ακτημόνων του βασιλείου της Περγάμου, με ηγέτη τον ετεροθαλή αδερφό του, Αριστόνικο.
Ο Αριστόνικος ήταν νόθος γιος του Ευμένη Β΄ και της όμορφης δούλας Φιλομήλας. Όταν γνωστοποιήθηκε η διαθήκη του αδερφού του, μετά το θάνατό του, αφού την κατήγγειλε στο λαό ως πλαστή, αποφάσισε να ηγηθεί Επανάστασης και κάλεσε όλους τους δούλους, τους δουλοπάροικους, τους αχτήμονες, τους ελεύθερους και άλλους κατατρεγμένους, σε κοινό αγώνα με όραμα να ιδρύσουν την «Πολιτεία του Ήλιου» και αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς της Περγάμου, με νέο όνομα: Ευμένης ο Γ΄. «Όταν ακούστηκε το κήρυγμά του», γράφει ο Γιάννης Κορδάτος «οι γαιοχτήμονες, οι τοκογλύφοι και οι αυλικοί στην Πέργαμο και στα περίχωρα πανικοβλήθηκαν.»
Το όραμά του στηρίζονταν στις προφορικές και γραπτές ιστορήσεις και μύθους παλιότερων εποχών, οι οποίες είχαν αντίκτυπο και υποστηρικτές στην εποχή του. Η αφήγηση του Ιάμβουλου τον επηρέασε βαθιά και τον ενέπνευσε για τη δημιουργία της δικής τους Ηλιούπολης. Η πρώτη προλεταριακή επανάσταση στον κόσμο, της οποίας ηγήθηκε, είχε αρχικά επιτυχίες, κράτησε πέντε χρόνια (133-128 π.χ.), αλλά τελικά ο Αριστόνικος και οι επαναστάτες νικήθηκαν από τους λεγεωνάριους του Ρωμαίου Ύπατου Μάρκου Περπέρνα, ο ίδιος συνελήφθηκε και στάλθηκε στις φυλακές της Ρώμης, όπου δολοφονήθηκε δια στραγγαλισμού. Οι επαναστάτες εμπνεύστηκαν, επίσης, από πρότερες επαναστάσεις δούλων στη Συρία και σύγχρονες επαναστάσεις δούλων στη Σικελία, αλλά και από άλλα επαναστατικά κινήματα.
Γνωρίζουμε ότι η «Πολιτεία του Ήλιου», όπως αφηγείται παραστατικά ο Ιάμβουλος, και μετά την άφιξή του εκεί, είχε τα χαρακτηριστικά μιας αταξικής κοινωνίας, στην οποία κυριαρχούσε η κοινοκτημοσύνη, η ελευθερία (χωρίς την ύπαρξη δούλων), η δικαιοσύνη και οι άγραφοι κοινωνικοί νόμοι που ήταν βαθιά χαραγμένοι στη συνείδησή τους. Η εξουσία ήταν συνυφασμένη και απόρροια της υπάρχουσας κοινωνικής οργάνωσης, όπως και η διαδοχική ανάληψη κοινωνικών υποχρεώσεων σε επίπεδο δημόσιων υπηρεσιών όλων των πολιτών, η ανυπαρξία: στρατού και εξοπλισμών, φιλοχρηματίας, φιλαρχίας, εγκληματικότητας, οικογενειακών θεσμών (κοινές γυναίκες, κοινές μητέρες, κοινά παιδιά, κοινοί πατέρες, κοινά αδέρφια). Όσοι ήταν απείθαρχοι και ταραξίες εξορίζονταν δια παντός κ.λπ.
Δραματουργική ανάλυση
Το έργο είναι τετράπρακτο, αν και ο δραματουργός ονοματίζει τις πράξεις ως μέρη. Από τους 30 και πλέον θεατρικούς ρόλους του έργου, μόνο δύο ανήκουν σε ιστορικά πρόσωπα: Άτταλος Γ΄ και Ύπατος Περπέρνας, που βρίσκονται επί σκηνής. Αναφορές, όμως, γίνονται κατά τη δραματική εξέλιξη, σε άλλα τέσσερα ιστορικά πρόσωπα: Νασικάς, Τιβέριος Γράκχος, Αριστόνικος και Κράσος.
Στο πρώτο μέρος, που αποτελεί τον «Πρόλογο», μετέχουν πέντε πρόσωπα: ο Φοβιτσάρης, ο Χωρατατζής, ο Γραμματιζούμενος, ο Επιστάτης και ο Περίεργος. Δραματικός χώρος είναι η Ακρόπολη της Περγάμου, όπου τρεις δούλοι, εμπρός από το ναό του Διός, ετοιμάζονται να στήσουν ορισμένα αγάλματα Ρωμαίων στρατηγών. Παρόν είναι ο επιστάτης τους και ένας Ρωμαίος. Η συζήτησή τους βασίζεται στα τρέχοντα γεγονότα, ο καθένας έχει την ιδεολογία του και την πολιτική του συμπεριφορά, η οποία διακρίνεται και από το προσωπικό του συμφέρον, αλλά και από τις πολιτικές του θέσεις για την υπάρχουσα κατάσταση στο παρακμάζον βασίλειο της Περγάμου.
Το δεύτερο μέρος απαρτίζεται από τέσσερις σκηνές και μετέχουν περισσότερα από δέκα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων και ο Άτταλος. Δραματικός χώρος είναι η Βιβλιοθήκη της Περγάμου και η συζήτηση διεξάγεται μεταξύ των διεφθαρμένων αυλικών του: του Αρχιευνούχου, του Γραμματικού, του Ποιητή, του Αστρολόγου, του Αρχιαστυνόμου, του Αρχίατρου, του Αρχιερέα και, φυσικά, του βασιλιά Άτταλου. Όλοι τους κόλακες της εξουσίας, υποτακτικοί και δουλικοί, αυλικοί, με όλη τη σημασία του όρου. Στη συζήτηση παίρνει μέρος και ο Φιλόσοφος, ο οποίος με αγέρωχο ύφος εκφράζει κατάμουτρα στην εξουσία, δηλαδή ενώπιον του βασιλιά, εντελώς απερίφραστα, τις αντίθετες και φιλολαϊκές ιδέες του.
Το τρίτο μέρος αποτελείται από έξι σκηνές και μετέχουν περισσότερα από οκτώ πρόσωπα, μεταξύ των οποίων, ο Άτταλος. Δραματικός χώρος, και πάλι, η Βιβλιοθήκη, όπου καταφθάνουν ο ένας μετά τον άλλον οι άρχοντες της Απολλωνίας και της Μύνδου, οι οποίοι συκοφαντούν την Επανάσταση των δούλων με τερατώδεις ψευτιές, αφού διακυβεύονται τα ταξικά τους συμφέροντα. Ακολουθούν τέσσερις αποσταλμένοι των λαών τους (ένας Έλληνας, ένας Λυδός, ένας Πέρσης και ένας Εβραίος), οι οποίοι στη βάση του «προλεταριακού διεθνισμού», επιτέλους –κατά τον Βάρναλη– ομονοούν και συνεργάζονται, στηρίζοντας την Επανάσταση. Σάλπισμα προλεταριακής ενότητας και ταξικής πάλης. Αναφωνεί ο Άτταλος, με απορία: «Πώς μπορέσανε να συνεννοηθούνε; Από καταβολής κόσμου τους διαιρούμε.»
Τέλος, εισέρχεται ενώπιον του Άτταλου μια χαμερπής γυναίκα, η οποία αντιπροσωπεύει όλους εκείνους που διάκεινται δουλικά στην εξουσία, για να κερδίσουν την εύνοιά της. Η πράξη κλείνει με το θάνατο του Άτταλου, «ποιητική αδεία», από ανακοπή, τη στιγμή που μαθαίνει ότι ο Αριστόνικος σκότωσε τον Ρωμαίο Κράσο.
Στο τέταρτο μέρος, που αποτελεί τον «Επίλογο», περιέχονται δώδεκα σκηνές και μετέχουν περισσότερα από 15 πρόσωπα. Δραματικός τόπος είναι ένας εξοχικός δρόμος. Πρόκειται για την τελευταία πράξη της υπόθεσης «Επανάσταση των δούλων». Έρχονται πολυάριθμες πλέον λεγεώνες, με ηγέτη τον Ύπατο Περπέρνα, ο οποίος αυτοαποκαλείται «Άτταλος ο Τέταρτος». Με τον αέρα του απόλυτου μονάρχη και τη σιγουριά του νικητή ιμπεριαλιστή συζητά με υπεροπτικό ύφος με τον Ποιητή, τον Αρχιερέα και όλους τους άλλους παλατιανούς της Περγάμου. Ο Φιλόσοφος είναι ο μόνος που προκαλεί την εξουσία με τη σκληρή γι’ αυτήν αλήθεια, ώσπου τελικά βρίσκει το θάνατο. Εξελίσσονται και άλλα κωμικοτραγικά επεισόδια.
Ιδεολογική προσέγγιση
Πρόκειται για ένα σατιρικό έργο, με ταξική επαναστατική ιδεολογία, το οποίο θυμίζει περισσότερο, υφολογικά και ιδεολογικά, το έργο του: «Το φως που καίει». Η πολιτική σάτιρα, βέβαια, του Βάρναλη αγκαλιάζει ολόκληρο το έργο του. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Γιάννης Δάλλας: «Η σάτιρα είναι η ορίζουσα και της πολιτικής και της υπαρξιακής στάσης του στη ζωή.»
Η υπόθεση του έργου αναφέρεται μεν στη δουλοκτητική εποχή και στην παρακμή της ελληνιστικής περιόδου, διαθέτει δε συμβολισμούς και προεκτάσεις στη σύγχρονη καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική περίοδο. Άλλωστε, ο Βάρναλης (όπως έκανε ο Καβάφης, εντελώς σε άλλο ιδεολογικό επίπεδο) πάντοτε στα έργα του συνειδητά εμπλέκει τον ιστορικό και το σύγχρονο πραγματικό χρόνο, «προβάλλοντας σύγχρονές μας κοινωνικές παραφωνίες πάνω σε ιστορικά γεγονότα περασμένων εποχών», όπως σημειώνει ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος. Ο δε Στάθης Ιω. Δρομάζος γράφει: «Έχει μεταχειριστεί πολλά ιστορικά θέματα ο Βάρναλης όχι για να γράψει ιστορία, αλλά για να βρει τις αναλογίες με τους σημερινούς καιρούς. Το γεγονός ότι μόλις ξεσηκώθηκαν οι σκλάβοι να πάρουν την εξουσία στην Πέργαμο, ο Άτταλος ο Γ΄ παρέδωσε το βασίλειό του στους Ρωμαίους, λέει πολλά για τον Βάρναλη και για μας, σε σχέση με τη δική μας ιστορία και την ιστορία της Κύπρου. Το ξεπούλημα της εξουσίας στους ξένους, όταν αυτή κινδυνεύει από το λαό, απασχολεί το Βάρναλη.» Άλλωστε, ο Βάρναλης εκτιμούσε το έργο του Κων/νου Καβάφη και επί του θέματος έγραψε και δοκίμιο με τίτλο: «Ο ιστορισμός του Καβάφη».
Από το πεδίο της σάτιράς του δε διαφεύγουν: το ιερατείο, οι πουλημένοι κονδυλοφόροι διανοούμενοι, οι δειλοί, οι σπιούνοι, οι γλοιώδεις παρατρεχάμενοι της εξουσίας κ.ο.κ.
Τα ιδεολογικά μηνύματα του έργου είναι πολλά και ποικίλα. Όμως στοχεύουν προς την ίδια κατεύθυνση: να σκεφτούν και να προβληματιστούν οι εργαζόμενοι και ανάλογα να πράξουν, πως σε όλες τις εποχές η βασιλική, φεουδαρχική ή αστική εξουσία και οι αυλικοί, τσιφλικάδες και αστοί πλουτοκράτες ενώνονται για το κοινό τους συμφέρον ενάντια στους δούλους, στους κολίγους, στους αγρότες και εργάτες. Και όταν βλέπουν να κινδυνεύουν τα συμφέροντά τους, από το λαό που επαναστατεί, καλούν τους ξένους ή ξεπουλάνε την πατρίδα στους ξένους ιμπεριαλιστές ή συνδιαχειρίζονται την κάθε καπιταλιστική κρίση με τους συνδαιτυμόνες τους πλουτοκράτες.
Ο Άτταλος απευθυνόμενος προς τους άρχοντες λέει: «Ξεχνάτε, βλέπω, πως εσείς οι άρχοντες με σφίξατε να χαρίσω το βασίλειο στους Ρωμαίους, για να γλιτώσω κ’ εσάς και τα πλούτη σας από την αρπαξιά των όχλων. Και να μη γίνετε σεις οι πρώτοι τελευταίοι των τελευταίων.
Κι αυτή μου η πράξη θεμελιώνει την αρχή μιας νέας ιστορίας. Είμαι ο πρωτοπόρος ενός παγκόσμιου μέλλοντος. Πολύ σύντομα θα μ’ ακολουθήσουν όλ’ οι βασιλιάδες της Ασίας και της Αφρικής. […] Μέσα σ’ έναν ενιαίον κόσμο των κυρίων, οι κύριοι θα ναι πιο κύριοι. [...]» Και του αποκρίνεται ο Άρχοντας της Απολλωνίας: «Καλύτερα λεύτεροι αφεντάδες με τους ξένους, παρά δούλοι των ντόπιων δούλων –χωρίς ξένους.» Σταθερή αξία στο χρηματιστήριο της διεθνούς πλουτοκρατίας όλων των εποχών.
Βέβαια, δεν είναι δυνατό να παραθέσω, και πόσο μάλλον να σχολιάσω, όλα εκείνα τ’ αποσπάσματα του έργου, που έχουν διαχρονική αξία και ορισμένα από αυτά φαίνεται σα να ειπώθηκαν μόλις χτες και σήμερα, από τους σύγχρονους πολιτικούς της αστικής μας τάξης, που κι αυτοί προσπαθούν να διατηρήσουν και στη συνέχεια, αν «στριμώξουν» γι’ αυτούς οι καταστάσεις, να σώσουν τα συμφέροντά τους, τα συνυφασμένα με εκείνα της διεθνούς καπιταλιστικής μαφίας, ξεπουλώντας δημόσια περιουσία, με το αζημίωτο φυσικά, και παίρνοντας βάρβαρα οικονομικά κ.ά. μέτρα σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων.
Θα παραθέσω ορισμένα αποσπάσματα, όπου ο Βάρναλης θέλει να θίξει, να σατιρίσει, να προβάλλει θέματα για κριτικό κοινωνικό προβληματισμό, και έτσι θα κλείσω την εισήγησή μου:
Ο Επιστάτης προς ένα δούλο: «Μάθε, πως σ’ ένα κράτος νοικοκυρεμένο κανένας ούτε ρωτά κι ούτες απαντά. Όταν ο πολίτης αρχίζει να ρωτά, θα πει, πως άρχισε ν’ απορεί. Κι όταν αρχίσει ν’ απορεί, θα πει, πως άρχισε να καταλαβαίνει. Κι όταν αρχίσει να καταλαβαίνει, θα πει, πως έπαψε να πιστεύει. Κι όταν δεν πιστεύει, αρχίζει το πανηγύρι…»
Ο Ρωμαίος, με τ’ όνομα «Περίεργος» λέει εμφαντικά: «Αυτός είναι ο κανόνας: Οι πιο φωνακλάδες πατριώτες, σ’ όλους τους καιρούς και τόπους, είναι οι συνεργάτες των ξένων “σωτήρων”.»
Κι όταν ο Άτταλος υπενθυμίζει στον Έλληνα: «Ξεχνάς, πως τα ’χω τα κεφάλια σας ολωνώνε μέσα στον τορβά μου;», εκείνος του απαντά αγέρωχα: «Τώρα μίκρυνε ο τορβάς σου και τα κεφάλια πληθύνανε. Ζητάμε να μην μπούμε στον τορβά!»
Παρακάτω: ΑΤΤΑΛΟΣ: «[…] Είμαστε τ’ αφεντικά σας και θα μείνουμε […]»
ΕΛΛΗΝΑΣ: «Δε θέλουμε τη δικιά σας εξουσία. Τη δικιά μας θέλουμε.» Πόσο επίκαιρο ζήτημα, αλήθεια, και πόσο επιτακτικό πρέπει να γίνει το αίτημα τούτο της εργατικής τάξης!
Να και μια διαχρονική εθελόδουλη φωνή, μιας γυναίκας που χαϊδεύει την εξουσία, κατηγορώντας τον Έλληνα σύζυγό της: «Ξενοπλένω, πολυχρονεμένε, για να ταΐζω τα παιδιά. Κι ο προκομμένος αντίς να βαδίζει το δρόμο των θεών για να μας ελεούνε, πάει ενάντια στους θεούς. Άκου! Άκου! Να μην υπάρχουνε πλούσιοι. Και ποιος θα μας δίνει δουλειά; […]» Κι ο Έλληνας απευθυνόμενος στο βασιλιά: «Να πού τον καταντήσατε τον προδομένο λαό με την αγραμματοσύνη –σα να μην του φτάνανε η πείνα, οι αρρώστιες, το ξύλο κ’ οι θεοί!»
Ο Φιλόσοφος σε όλη την παράσταση παίζει το ρόλο του «Μώμου», από το «Φως που καίει». Είναι ειρωνικός, καυστικός, σατιρικός, αληθινός:
Ο Τρελός, όπως και ο Φιλόσοφος, είναι οι κοινωνικοί επαναστάτες, που τελικά θυσιάζονται για τις ιδέες τους:
Ο διάλογος Ύπατου και Τρελού, είναι απολαυστικός. Η σατιρική φλέβα του Βάρναλη κι εδώ κτυπά δυνατά:
ΥΠΑΤΟΣ: «Ποιος είσαι;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Συ ποιος είσαι;»
ΥΠΑΤΟΣ: «Ο επόμενος: Άτταλος ο Τέταρτος»
ΤΡΕΛΟΣ: «Κι εγώ ο προηγούμενος: Άτταλος ο τρίτος»
Και παρακάτω:
ΥΠΑΤΟΣ: «Δε μου λες; Είσαι τρελός; μεθυσμένος ή αγύρτης;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Κάτι χειρότερο: γνωστικός.»
Και παρακάτω:
ΤΡΕΛΟΣ (απευθυνόμενος στον Ύπατο): «Εγώ… με βλέπεις έναν κ’ είμαι μιλιούνια. Αμέτρητα. Ακατάλυτα!
Είμαι λαός. Όλ’ οι λαοί του κόσμου. Η αληθινή δύναμη του κόσμου. Χωρίς εσένα μπορεί να γίνει ιστορία, χωρίς εμένανε όχι!»
ΥΠΑΤΟΣ: «Τι δουλειά κάνεις –όταν είσαι λιγότερο τρελός;»
ΤΡΕΛΟΣ: «Επαναστάτης.»
ΥΠΑΤΟΣ: «Πάρτε τον! Όχι να τον σκοτώσετε. Να τον σταυρώσετε. Ν’ αργήσει να πεθάνει… ίσως γνωστέψει στο τέλος.»
ΤΡΕΛΟΣ: «[…] Έναν θα σκοτώσεις, τα μιλιούνια μένουν.»
Το έργο τελειώνει με το θάνατο του Φιλόσοφου, ο οποίος στο μοιρολόι των σκλάβων, που ακούγονταν στο ύπαιθρο, όπου βρίσκονταν ο Ύπατος και οι υπόλοιποι:
«Ποιος θα μας σώσει, Ανατολή για Δύση,
Ποιος Έλληνας ή βάρβαρος θεός;
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει;
για πίσω θα γυρίσει ο παλαιός;,
ο Φιλόσοφος απάντησε αγέρωχα με τη δική του παραλλαγή, και ακούγεται μέχρι σήμερα ο λόγος του σαν επαναστατικός παιάνας:
«Δε θα μας σώσει Ανατολή για Δύση
μήδ’ Έλληνες ή βάρβαροι θεοί.
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει,
άμα ξυπνήσουν κάποτε οι λαοί.»
Κι ο Ύπατος, θυμωμένος διέταξε τους ραβδούχους του:
«Πάρτε του το κεφάλι… Δε μας χρειάζονται κεφάλια που στοχάζονται.»
Παραστασιογραφία
Η παραστασιογραφία του ενλόγω έργου είτε στο ελεύθερο-επαγγελματικό θέατρο είτε στο ερασιτεχνικό είτε στο σχολικό, δυστυχώς δεν έχει καταγραφεί πλήρως, αν και νομίζω ότι δεν είναι πλούσια. Στη σύντομη έρευνά μου, έχω επισημάνει ορισμένες παραστάσεις:
α. Από το Θεατρικό Τμήμα Πανεπιστημίου Αθηνών, το Μάιο του 1976, στο κινηματοθέατρο «ΙΡΙΣ», με σκηνοθεσία, μουσική, σκηνικά και κοστούμια Ομάδας Φοιτητών.
Το πρόγραμμα της παράστασης έγραφε ότι για την παράσταση «δούλεψαν», χωρίς ν’ αναφέρεται συγκεκριμένα ποιοι έπαιξαν ως ηθοποιοί και ποιοι ήταν οι συντελεστές στις «ομάδες εργασίας», οι εξής, κατ’ αλφαβητική σειρά: Αμπαντζίδη Μ., Βασιλάτου Λ., Βασιλείου Τ., Βλασσόπουλος Μ., Βουρβιώτης Φ., Βυσσίνου Ν., Γέρου Κ., Γιαννουκάτου Χρ., Γρηγορόπουλος Γ., Γουρζής Γ., Δετοράκης Στ., Δήμου Μ., Διαμαντής Λ., Δίγκας Κ., Ευθυμιάδης Τ., Ελευσινιώτης Λ., Καζιάνης Γ., Κακολύρης Στ., Καλούδης Έκτ., Καραμπάς Π., Καραχάλιος Μ., Καφετζόπουλος Β., Κατωμέρης Γ., Κόντζιλα Μ., Κωνσταντίνου Σ., Κωστορίζος Ευρ., Λιγωμένος Γ., Λουκόηγλος Κ., Μαρινάκη Ά., Μαυρουδής Β., Μαυρουδής Δ., Μηλιώνης Χρ., Μηλόπουλος Γ., Μενούνου Άρτ., Μίχος Ν., Μπερής Στ., Νικολογιάννη Σ., Πετρούνια Χ., Πολυτάρχου Τ., Πούλος Κ., Πούλος Κ., Ράπτη Λ., Ρεστιβάκης Μ., Σιμωνετάτος Ανδρ., Σκαβάρας Σπ., Σκαραντάβας Γρ., Σκαρβέλη Λ., Σπυράκος Θ., Σταματιάδης Μ., Στιβανάκη Ευ., Στολάκης Γ., Φραγκούλης Αυ., Φώτεινας Κ., Χαρπαντίδου Ελ., Ψαράκη Ελ.
β. Από το Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου Ζ 1976-77, στα πλαίσια του Φεστιβάλ Κύπρου, στο Θερινό Θέατρο Δημοτικού Κήπου. Πρώτη παράσταση: 24 Ιουνίου 1977, σε σκηνοθεσία Νίκου Χαραλάμπους, με σκηνικά-κοστούμια Γιώργου Ζιάκα, μουσική Γιώργου Κοτσώνη και χορογραφίες Ιωάννας Σπανού.
Διανομή: Νεόφ. Νεοφύτου (Γραμματιζούμενος, Αξιωματικός), Ανδρ. Μουσουλιώτης (Φοβιτσιάρης, Άρχοντας Μύνδου), Στ. Λούρας (Χωρατατζής, Ποιητής), Τ. Αναστασίου (Φύλακας, Κράσσος), Βλαδίμ. Καυκαρίδης (Επιστάτης, Ύπατος/Άτταλος ΙV), Σπ. Σταυρινίδης (Περίεργος, Έλληνας), Τζένη Γαϊτανοπούλου–Άλκιστη Παυλίδου–Μαρία Μίχα–Μάρω Καυκαρίδου (Γυναίκες), Ανδρ. Μούστρας (Φιλόσοφος), Ανδρ. Μαραγκός (Γραμματικός, Λυδός), Ν. Σιαφκαλής (Αστρολόγος), Ευτ. Πουλλαΐδης (Αρχιαστυνόμος, Τρελλός), Φίλ. Καραβιώτης (Αρχίατρος), Θεόδ. Μωρέας (Αρχιερέας), Αντ. Κατσαρίδης (Άτταλος ο ΙΙΙ), Χρ. Παπαδόπουλος (Υπηρέτης, Εβραίος), Θάν. Πεττεμερίδης (Άρχοντας Απολλωνίας), Γ. Πασχάλης (Πέρσης, Στρατιώτης), Δέσποινα Μπεμπεδέλη (Αρετή), Μόνικα Βασιλείου (Γυναίκα Α΄), Φλωρεντία Δημητρίου (Γυναίκα Β΄), Λένια Σορόκου (Γυναίκα Γ΄), Πατρίτσια Πεττεμερίδου (Κόρη), Π. Πασιαρδής–Αρ. Φλουρής–Γ. Πατσαλίδης (Στρατιώτες), Άλκ. Παυλίδου–Μαρία Μίχα–Μάρω Καυκαρίδου (Θεραπενίδες).
γ. Από το Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου, στις Καλλιτεχνικές Εκδηλώσεις Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού 1978, στο Θέατρο Λυκαβητού (17, 18, 19, 20 Αυγ. 1978), με τους ίδιους συντελεστές και σχεδόν τους ίδιους ηθοποιούς της προηγούμενης περιόδου. Επίσης, έπαιξαν οι: Τζένη Γαϊτανοπούλου (Αρχιευνούχος), Τάσος Αναστασίου–Άντρος Κρητικός–Δώρος Κυριακίδης–Ξένιος Ξενοφώντος–Γ. Πασχάλης (φύλακες), Αντ. Κάτσαρης (Άτταλος ΙΙΙ), Σπ. Σταυρινίδης (Αριστόνικος), Άντρος Κρητικός (Μαντατοφόρος), Στέλιος Καυκαρίδης (Ύπατος/Άτταλος ΙV), Φίλης Καραβιώτης (απεσταλμένος του Μιθριδάτη) κ.ά.
δ. Από το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Καλαμάτας, το 1984, σε σκηνοθεσία Νίκου Χαραλάμπους, με σκηνικά-κοστούμια Γ. Ζιάκα, μουσική Μιχ. Χριστουδουλίδη, γλυπτά Χρ. Ρηγανά, μάσκες Αντ. Κάτσαρη.
Διανομή: Κ. Μπαλάς (Φοβιτσάρης), Θοδ. Γκόνης (Χωρατατζής, Αρχιερέας), Μάκης Φλώρος (Γραμματικός), Δημ. Σεϊτάνης (Ποιητής, Πέρσης), Βασ. Κουρής (Αστρολόγος, Λύδος, Τρελός), Ανδρ. Βάιος (Αρχιαστυνόμος), Γ. Σπανόπουλος (Αρχίατρος, Απεσταλμένος), Αντ. Κάτσαρης (Άτταλος ο Τρίτος), Β. Αντωνόπουλος (Υπηρέτης, Αξιωματικός), Πάνος Αναστασόπουλος (Άρχοντας Απολλωνίας), Κ. Αθανασόπουλος (Άρχοντας Μύνδου), Κώστας Χαλκιάς (Έλληνας), Περ. Αλμπάνης (Εβραίος), Βαλεντίνη Μουτάφη (Αρετή), Πέτρος Μαυροειδάκος (Μαντατοφόρος, Αξιωματικός), Μπ. Σαρηγιαννίδης (Ύπατος), Φραντζέσκα Αλεξάνδρου (Γυναίκα Α΄), Μαρία Κανελλοπούλου (Γυναίκα Β΄), Όλγα Αλεξανδροπούλου (Γυναίκα Γ΄), Γιούλη Ζήκου (Κόρη), Βούλα Καλαμουδάκου–Μαρία Παπαντωνοπούλου (Θεραπενίδες).
Η παρούσα παραστασιογραφία ελπίζω να συμπληρωθεί επαρκώς, σε σύντομο χρονικό διάστημα.
ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αδάμος, Τάκης: Η λογοτεχνική κληρονομιά μας, Βιβλίο Β΄– Ποιητές, Καστανιώτης, Αθήνα 21980.
Βάρναλης, Κώστας: Άτταλος ο τρίτος, Κέδρος, Αθήνα 1972.
Βάρναλης, Κώστας: Προσκυνητής, Βιβλιοσυνεργατική, Αθήνα 1991.
Βουρνάς, Τάσος: Ιστορικά και φιλολογικά πορτραίτα, Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1981.
Γεράνης, Στέλιος: Κώστας Βάρναλης. Σάτιρα, ποίηση και σοφία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1985.
Γεωργουσόπουλος, Κώστας: Κλειδιά και κώδικες Θεάτρου, ΙΙ. Ελληνικό Θέατρο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι. Δ. Κολλάρου & ΣΙΑΣ Α. Ε., Αθήνα 22000.
Δάλλας, Γιάννης: Η δημιουργική δεκαετία στην ποίηση του Βάρναλη. Μελετήματα, Κέδρος, Αθήνα 1988.
Δάλλας, Γιάννης: «Κώστας Βάρναλης», στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη, Βιβλιοθήκη Γενικής Παιδείας, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας, Αθήνα 21991.
Δανιήλ, Γιώργος: «“Άτταλος ο τρίτος”, του Κ. Βάρναλη», «Νεοελληνικός Λόγος ’75-’76» (Αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη), Κέδρος, Αθήνα 1977.
Διόδωρος Σικελιώτης: Άπαντα 2, Βιβλιοθήκης Ιστορικής. Βίβλος Δευτέρα, «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία “ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ”», Κάκτος, Αθήνα 1997.
Διόδωρος Σικελιώτης: Άπαντα 19, Βιβλιοθήκης Ιστορικής. Βίβλος Δευτέρα, «Αρχαία Ελληνική Γραμματεία “ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ”», Κάκτος, Αθήνα 1998.
Δρομάζος, Στάθης: Νεοελληνικό Θέατρο. Κριτικές, Κέδρος, Αθήνα 1986.
Καλοδίκης, Περ.: Η νεοελληνική λογοτεχνία, τόμος 3, Gutenberg, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, τ. Β΄, Επικαιρότητα, Αθήνα 1983.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Αρχαία Γ2 355-146 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Ελληνιστικοί Χρόνοι 1 323-1 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Κορδάτος, Γιάνης: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Ελληνιστικοί Χρόνοι 2 323-1 π.Χ., Εκδόσεις 20ός ΑΙΩΝΑΣ, Αθήνα χ.χ.
Λαδογιάννη, Γεωργία: Κείμενα κριτικής για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995.
Λαμπρινίδης, Μανόλης: Η ταξική συνείδηση στο έργο του Κ. Βάρναλη, Ύψιλον, Αθήνα 1982.
Λεκατσάς, Παν.: Η Πολιτεία του Ήλιου. Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλετάριων της Μικρασίας. 133-128 π.Χ., Καστανιώτης, Αθήνα 22006.
Μαλάνος, Τίμος: Βάρναλης. Αυγέρης. Καρυωτάκης, Καστανιώτης, Αθήνα 1983.
Μάρας, Στάθης: Κώστας Βάρναλης. Ιδεολογία και ποίηση, Καστανιώτης, Αθήνα 1986.
Παπαϊωάννου, Μ. Μ.: Κώστας Βάρναλης. Μελέτες, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 22011.
Πετράκου, Κυριακή: Θεατρικές (Σ)Τάσεις και Πορείες. Δεκαέξι μελετήματα για το Νεοελληνικό Θέατρο, Παπαζήσης, Αθήνα 2007.
Σακελλαρίου, Χάρης: Ψηλά το κεφάλι δούλε! [Ο Αριστόνικος και η «Πολιτεία του Ήλιου»]. Ιστορικό μυθιστόρημα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998.
Στράβων: Άπαντα 14, Γεωγραφικών ΙΔ΄ (Από την Ιωνία στην Κιλικία), Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ», Κάκτος, Αθήνα 1994.
Χατζηπανταζής, Θόδωρος: Το Ελληνικό Ιστορικό Δράμα. Από το 19ο στον 20ό αιώνα, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών –Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006.
Νέα Εστία, «Αφιέρωμα στον Κώστα Βάρναλη», 1975.
Θέματα Παιδείας, τεύχ. 41-42, (ειδικό τεύχος: «Ο Οδηγητής Κώστας Βάρναλης»), Αθήνα 2010.
Παρασκευή 22 Απριλίου 2011
Άτταλος ο Τρίτος του Κώστα Βάρναλη
Η εισήγησή μου με θέμα: "Άτταλος ο Τρίτος του Κώστα Βάρναλη. Η μοναδική, αλλά σημαντική συμβολή του στη Δραματουργία μας", πραγματοποιήθηκε την Κυριακή το πρωί, 17 Απρ. 2011, στα πλαίσια του Διήμερου Επιστημονικού Συνεδρίου της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., με θέμα: "Κώστας Βάρναλης, Φως που πάντα καίει", στην αίθουσα συνεδρίων της έδρας της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε.
Θα δημοσιευθεί στα Πρακτικά του Συνεδρίου, τα οποία θα εκδώσει προσεχώς η Σύγχρονη Εποχή.
Θα δημοσιευθεί στα Πρακτικά του Συνεδρίου, τα οποία θα εκδώσει προσεχώς η Σύγχρονη Εποχή.
Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2009
Εργογραφία Θανάση Καραγιάννη Θεάτρου και Θεάτρου για παιδιά
ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟΥ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
[Διοργάνωση Συνεδρίων, Σεμιναρίων και Τιμητικών Εκδηλώσεων, Εισηγητής σε Συνέδρια και Ημερίδες, Κριτική Θεάτρου για παιδιά, Βιβλία]
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑ, ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ, ΗΜΕΡΙΔΕΣ
• Σεμινάριο με θέμα: «Παιδί και Θέατρο», της Σχολικής Συμβούλου Π.Ε. 11ης Περιφ. Αθηνών (Αθήνα, Ιούν. 2005), με θέμα για το Παιδικό Θέατρο του Βασίλη Ρώτα
• Επιμορφωτική Ημερίδα Σχολικού Συμβούλου Π.Ε. Ηλιούπολης (25 Φεβρ. 2008), με θέμα: «Το σατιρικό έργο του Βασίλη Ρώτα στο θέατρο και στην ποίηση για παιδιά»
• Γ΄ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο (Ρέθυμνο, 23-26 Οκτ. 2008), με θέμα: «Ο Βασίλης Ρώτας και η δραματουργία του για παιδιά και έφηβους»
• Ημερίδα για τον Μάριο Πλωρίτη (Αθήνα, 19 Ιαν. 2009) με θέμα: «Η Θεατρική Κριτική του Μάριου Πλωρίτη στην εφ. “Ελευθερία” (1946-1947) για παραστάσεις με κοινωνικά θέματα»
ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ – ΣΕΜΙΝΑΡΙΩΝ – ΗΜΕΡΙΔΩΝ – ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ
Με πρωτοβουλία μου:
• πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις (Μάιος 1987) για το λογοτέχνη, μεταφραστή και θεατρικό συγγραφέα Βασίλη Ρώτα, με διοργανωτή το ΥΠΕΠΘ, όταν υπηρετούσα ως Τμηματάρχης Σχολικών Βιβλιοθηκών (1986-1988). (Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής των εκδηλώσεων)
• πραγματοποιήθηκε το Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο, με θέμα: «Το Παιδικό Θέαμα», στην Καρδίτσα (12-13.11.1988) (Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής)
• πραγματοποιήθηκε το Σεμινάριο «Τέχνη και τεχνική του Θεάτρου Σκιών», στη Λαμία (26-27 Μαρτ. 1990)
• οργανώθηκε (6.4.2002) Τιμητική Εκδήλωση στη Αθήνα για το έργο του λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και μελετητή Χάρη Σακελλαρίου. Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής και Συντονιστής της εκδήλωσης στη Στοά του βιβλίου (οδό Πανεπιστημίου)
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ
Επιστημονικές συγγραφές-δημοσιεύσεις
Βιβλία:
1. Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους. Θέατρο – Ποίηση-Πεζογραφία – «Κλασσικά εικονογραφημένα». Ερμηνευτικές, θεματολογικές, ιδεολογικές, παιδαγωγικές προσεγγίσεις (Προλογίζουν οι: Β.Δ. Αναγνωστόπουλος – Απ. Παπαϊωάννου), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007, σσ. 660
2. Το Θέατρο για παιδιά στην Ελλάδα (Πρόλογος: Βάλτερ Πούχνερ), Γρηγόρης, Αθήνα 2009, σσ. 340
Δημοσιεύσεις για τη Δραματουργία για παιδιά:
1. «Βασίλη Ρώτα “Νενικήκαμεν” (μονόπρακτο για παιδιά), 1929. Σύντομη αναφορά στην υπόθεση και στους δραματικούς ήρωες του έργου», περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 444-445, 2002, σ. 374-379
2. «Ο Σατιρικός Βασίλης Ρώτας. Σύντομη επίσκεψη στο ποιητικό και δραματουργικό έργο του για παιδιά και εφήβους», περ. «Διαδρομές», τεύχ. 82, Καλοκαίρι 2006, σ. 7-15
3. «Ο δραματουργός Χάρης Σακελλαρίου και το έργο του για νήπια, παιδιά και έφηβους [Μια πρώτη προσέγγιση]», εφημ. «Ενεργός Δημότης», Άγ. Δημήτριος 23 Μαΐου 2008
4. «Βασίλης Ρώτας και θέατρο σκιών. Αναφορές – Επισημάνσεις – Προσεγγίσεις», περ. «Μανδραγόρας», τεύχ. 38, 2008, σ. 80-84
Δημοσιεύσεις για τη Δραματουργία για ενηλίκους:
1. «Βασίλης Ρώτας. Ο Θεατράνθρωπος, ο Δραματουργός, ο Μεταφραστής. Χρονολόγιο [Βασικό συνοπτικό σχεδίασμα]», περ. «Μανδραγόρας», τεύχ. 38, 2008, σ. 76-79
2. «“Τα ραβδιά των τυφλών”: μια αφορμή για γνωριμία με το θεατρικό έργο του Ρίτσου», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 37-38, Άνοιξη – Καλοκαίρι 2009, σ. 175-180
Κριτική Θεάτρου για παιδιά:
Έκτακτες δημοσιεύσεις:
1. Νίκου Καμτσή, «Ψάξτε!!! Έχασε τη μύτη του», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 30, Ιούν. – Αύγ. 2007, σ. 138
2. Ευγένιου Τριβιζά, «Πλατς Μουτς», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 30, Ιούν. – Αύγ. 2007, σ. 139 (με ψευδ. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ)
3. Κέλλυς Σταμουλάκη, «Σταματήστε τη Γη να κατέβω», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 31, Σεπτ. – Νοέμ. 2007, σ. 31-33
4. Γιάννη Καλατζόπουλου, «Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, σαν το σκύλο με τη γάτα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 22.12.2007
5. Έφης Παπαθεοδώρου, «Τα γενέθλια του φεγγαριού και η κόρη του ήλιου», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.2.2008
6. Ευγένιου Τριβιζά, «Η Κούλα η κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.2.2008
7. Ειρήνης Μάρρα, «Ο Καλόκαρδος και η Χρυσή Ροδιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.4.2008
Τακτική σελίδα στην εφ. «Ριζοσπάστης» (κάθε Παρασκευή)
με τίτλο: «Θέατρο για παιδιά»:
8. Βαλεντίνας Παπαδημητράκη, «Ένα μπαλόνι μυστικά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
9. Λένας Τερκεσίδου, «Οι Σωματοφύλακες της κατσαρόλας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
10. Κέλλυς Σταμουλάκη, «Ομήρου Ιλιάδα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
11. Δημήτρη Δεγαΐτη, «Χανς Κρίστιαν Άντερσεν Ο μολυβένιος στρατιώτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
12. Έλλης Βοζικιάδου, «Αφών Γκριμ Χένσελ και Γκρέτελ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
13. Δήμου Αβδελιώδη, «Ο Μεγαλέξανδρος και ο καταραμένος Δράκος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
14. Νίκου Δαφνή/Δημήτρη Ραβάνη-Ρεντή, «Λ. Φρανκ Μπάουμ Ο μάγος του Οζ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
15. Ηλία Καρελλά/Αλεξάνδρας Λιακοπούλου, «Β. Κορνάρου Ερωτόκριτος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
16. Δήμου Αδάμη, «Σίτος ο Σιταράκης. Αυτός ο μεγάλος μικρός», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
17. Αφών Γκριμ, «Τα τρία γουρουνάκια» (Κουκλοθέατρο), εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
18. Νίκου Καμτσή, «Το μπαούλο με τα παραμύθια», εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
19. Αφών Γκριμ, «Η Χιονάτη και οι εφτά ψηλοί νάνοι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
20. Μαριάννας Τόλη, «Η Μαίρη Πόπινς συναντά τους Μπιτλς», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
21. Άννας-Σεβαστής Τζίμα – Σύλβιας Κουτσουφλάκη, «Ο Πουλτσινέλα και το μαγικό δάσος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
22. Μιχάλη Κουκουλομμάτη, «Της φύσης μυστικό», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
23. Δημ. Σεϊτάνη, «Χορεύοντας με τα χρώματα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
24. Ξένιας Καλογεροπούλου – Θωμά Μοσχόπουλου, «Παραμυθ…issimo», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
25. Κάρλο Κολντόνι, «Η Λοκαντιέρα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
26. Λετίτσιας Μουστάκη, «Η σοφίτα με τα μυστικά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
27. Σαρλ Περό, «Ο παπουτσωμένος γάτος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
28. Λιούις Κάρολ, «Οι περιπέτειες της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
29. Άθω Δανέλλη, «“Τα Χριστούγεννα του Καραγκιόζη” και άλλες παραστάσεις», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
30. Σαρλ Περό, «Η Γαϊδουρώ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
31. Ευγένιου Τριβιζά, «Το νούφαρο του βάλτου», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
32. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, «Μόγλης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
33. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Ομήρου Οδύσσεια», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
34. Όσκαρ Ουάιλντ, «Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
35. Κώστα Γεωργουσόπουλου (επιλογή κειμένων), «Σύγκρουση Γενεών “Το Χάσμα”», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
36. Ευγένιου Τριβιζά, «Η Κούλα η κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
37. Φρ. Γκ. Λόρκα, «Τα μάγια της πεταλούδας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
38. Ευριπίδη, «Ελένη», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
39. Αδελφών Γκριμ, «Φαουστουπής (Ρουμπελστίλτσκιν)», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
40. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Ο Τσάρος Σαλτάν, η όμορφη Τσαρέβνα και ο Μαγεμένος Κύκνος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
41. Διονύσης Γιατράς – Κώστας Καποδίστριας, «Ωραία και μόνη η Ζάκυνθος… με κυριεύει», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
42. Σαρλ Περό, «Η Σταχτοπούτα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
43. Πάντσο Πάντσεφ, «Το παραμύθι με τα τέσσερα καπέλα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
44. Νίκου Γκότση, «Ο Νεροκολοκύθας και ο Αγριοαγκινάρας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
45. Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, «Η λίμνη των κύκνων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
46. «Ένας καινούριος θαυμαστός κόσμος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
47. Δημήτρη Μπασλάμ, «Ο Γαργαληστής», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
48. Ευγένιου Τριβιζά, «Ο Έβδομος Σταθμός. Το μυστικό του πειρατή Μπελαφούσκ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
49. Βασίλη Αθανασάκη, «Σκουπιδοχώρα S.O.S. – Ανακύκλωση τώρα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
50. Τάσου Κώνστα, «Ο Καραγκιόζης πολυτεχνίτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
51. Αλεξίας Αλεξίου, «Το χωριό της Αλφαβήτας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
52. Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, «Η λίμνη των κύκνων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
53. Ελένης Σαραφίδη, «Ζυμαρανθρωπάκι χαμογέλα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
54. Σταμάτη Κραουνάκη/Σπείρα-Σπείρα, «Η συνωμοσία των λουκουμάδων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
55. Άννας Παπαμάρκου – Λεωνίδα Ψελτούρα, «Το τραγούδι της Γης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
56. Αλεξίας Αλεξίου, «Ανακύκλωσε ζωή», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
57. Αλέκας Τσιτσιπά, «Το όνειρο της Σκουπιδένιας… Ανακύκλωση», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
58. (αφήγηση: Εύη Γεροκώστα) «Μια σταλιά ρεβίθια και μια χούφτα παραμύθια!», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
59. (αφήγηση: Σάσα Βούλγαρη) «Της Σφίγγας τα αινίγματα – Τα τέρατα των Μύθων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
60. (αφήγηση: Ανθή Θάνου) «Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
61. Γιώργου Φρατζεσκάκη, «Το αγόρι που μιλούσε με τα πουλιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
62. Γιώργου Φρατζεσκάκη, «Παραμύθια από την καλή και από την ανάποδη», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
63. Μαρίας Παπαγιάννη, «Παράξενο δεν είναι;», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
64. «Τα σαράντα κλειδιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
65. Μιχάλη Χατζάκη, «Ο Καραγκιόζης Γραμματικός», εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
66. Μιχάλη Χατζάκη, «Ο ξυλοκόπος και το δάσος» (Κουκλοπαίχτρια: Χριστίνα Μπήτιου), εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
67. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη… σαν παραμύθι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
68. Σίσσυς Αλλατά, «Μολιέρου Αρχοντοχωριάτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
69. Καλλιόπης Παπαδάκη, «Μάντεψε ποιος;», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
Παρουσιάσεις βιβλίων για το Θέατρο, το Θέατρο Σκιών και τη Θεατρική Αγωγή:
1. Μιχάλη Χατζάκη, Θέατρο Σκιών, Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος, 1997, σ. 95, εφημ. «Καθημερινή Φθιώτιδα», 30.4.1998 (και συνέχεια: 7.5.1998)
2. Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Λεξικό του Θεάτρου, Νεφέλη, 2000, σ. 757, εφημ. «Επικοινωνία», Αρ. φύλ. 85, Άγ. Δημήτριος Ιαν. 2001
3. Θόδωρου Γραμματά, Fantasyland. Θέατρο για παιδιά και νεανικό κοινό, Τυπωθήτω Γιώργος Δαρδανός, 1999, σ. 324, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 441, 2002, σ. 190
4. Δημήτρη Μόλλα, Ο Καραγκιόζης μας. Ελληνικό Θέατρο Σκιών, Σύγχρονη Εποχή, 2002, σ. 395, εφημ. «Δημοτικός Αγώνας», Αρ. φύλ. 65, Άγ. Δημήτριος Ιούλ. – Αύγ. 2004
5. Κυριακής Πετράκου, Θεατρολογικά Miscel-lanea, Δίαυλος, 2004, σ. 416, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 474, 2005, σ. 537
6. Γεωργίας Λαδογιάννη, Το Παιδικό Θέατρο στην Ελλάδα, Ιστορία και κείμενα, Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ. 206, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 190-191
7. Κυριακής Πετράκου, Ο Καζαντζάκης και το Θέατρο, Μίλητος, 2005, σ. 717, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 191-192
8. Θόδωρου Γραμματά – Τάκη Τζαμαργιά, Πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο, Ατραπός, 2004, σ. 389, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 187-188
9. Ο Μιλτιάδης Χουρμούζης στην πόλη της Λαμίας. Δημ.Θ. Νάτσιου, Μιλτιάδης Χουρμούζης: Ο Λεπρέντης, Δημοτικό Θέατρο Ρούμελης, 2004, σ. 142, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 26.4.2007
10. Γιάννη Καλατζόπουλου, Γιαννάκης, το παιδί θαύμα, Καστανιώτης, 2006, σ. 255, περ. «Διαβάζω», τεύχ. 476, Ιούλ. – Αύγ. 2007, σ. 80
11. Άννας Βαγενά, Το θεσσαλικό μου θέατρο, Κέδρος, 2006, σ. 288, εφημ. «Δημοτικός Αγώνας», Αρ. φύλ. 86, Άγ. Δημήτριος Ιαν. – Φεβρ. 2008
12. Μπάμπη Κατσάρα, Η δραματική τέχνη στο σχολείο. Το θεατρικό παιχνίδι στην πράξη, Παρασκήνιο, 2005, σ. 31, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 31.1.2008
13. Μάντυς Δασκαλοπούλου, Χωρίς αγάπη και φιλία πώς θα ζήσω; Ήρωες του Αισώπου, πααίρνουν το αίμα τους πίσω, Πολιτιστικός Θεατρικός Σύλλογος «Μαγικό Θέατρο», Άμφισσα 2003, σ. 32, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 21.2.2008
14. Θόδωρου Γραμματά, Η Σχολική Θεατρική Παράσταση. Οδηγός για εκπαιδευτικούς. Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, τόμος α΄, Ατραπός, Αθήνα 2007, σ. 238, εφημ. «Ενεργός Δημότης», Άγ. Δημήτριος 29.9.2008
15. Αστέριου Τσιάρα, Η Θεατρική Αγωγή στο Δημοτικό Σχολείο. Μια ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση, Παπαζήσης, Αθήνα 2007, σ. 294
Συνεργασία με περιοδικές εκδόσεις:
1. Συνεργάτης της καθημερινής εφ. «Ριζοσπάστης» (έκτακτος: 1988-1990 και τακτικός: 1992-1994): Κριτική-παρουσίαση βιβλίων & παιδικών βιβλίων και 2007 (μέχρι σήμερα): Κριτική Παιδικού Θεάτρου
2. Έκτακτος συνεργάτης του περ. «Θέματα Παιδείας» (2001 μέχρι σήμερα). Κριτική παιδικού βιβλίου. Αρθρογραφία – Κριτική Παιδικού Θεάτρου.
Επιμέλεια αφιερωμάτων σε περιοδικά και εφημερίδες για το έργο του Βασίλη Ρώτα:
α. περ. «Έρευνα» (Αγγέλου, Γ., Αναγνωστόπουλος, Β.Δ., Βαλάκου, Αντ., Κατσίκη-Γκίβαλου, Άντα, Δαμιανάκου, Β., Δελησάββας, Μ., Δημόπουλος, Ντ., Καλλέργης, Ηρ., Καραγιάννης, Θαν., Καράγιωργας, Π., Κεπέσης, Ν., Λαδογιάννη, Γ., Λαζανάς, Β.Ι., Ληναίος, Στ., Μανωλάκης, Άγγ., Μαρρές, Γ., Μερακλής, Μ.Γ., Μπρεντάνου, Κ., Μπάρτζης, Γ.Δ., Πούχνερ, Β., Περγιάλης, Ν., Ρώτας, Νικ., Ρώτας, Ρ.-Π., Σακελλαρίου, Χ., Σαρή, Ζ., Σιμόπουλος, Ηλ., Σταφυλάς, Μ., Τζαμαργιάς, Τ., Ταξιάρχης, Φ., Τσαλίνοβα, Κ., Τσέκερης, Φ.), τεύχ. 1 / 2001, σ. 3-80
β. περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι» (Ρ.-Π. Ρώτας, Μιχ. Σταφυλάς, Μαρ. Τζαφεροπούλου, Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 443-444 / 2002, σ. 358-379
γ. περ. «Τα Εκπαιδευτικά» (Βασ. Ασημομύτης, Φ.Κ. Βώρος), τεύχ. 63-64 / 2002, σ. 9-26, (Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 65-66 / 2002, σ. 12-29
δ. περ. «Σύγχρονη Εκπαίδευση» (Θαν. Καραγιάννης, Νικηφ. Ρώτας, Αθαν.Ν. Γκότοβος, Κυρ. Πετράκου, Βαρβ. Γεωργοπούλου, Ρ.-Π. Ρώτας), τεύχ. 127 / 2002, σ. 1-39
ε. περ. «Διαβάζω» (Θαν. Καραγιάννης, Ρ.-Π. Ρώτας, Αλ. Ζήρας, Κ. Γεωργουσόπουλος, Θόδ. Γραμματάς, Ανδρ. Καρακίτσιος, Θαν. Βενέτης, Γ. Παπαντωνάκης), τεύχ. 444-445/2002, σ. 78-114
στ. περ. «Διαδρομές» (Βάλτερ Πούχνερ, Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 9-10, Άνοιξη - Καλοκαίρι 2003, σ. 69-92
ζ. περ. «Μανδραγόρας» (Ο Θεατράνθρωπος Βασίλης Ρώτας) (Θαν. Καραγιάννης, Βάλτερ Πούχνερ, Κυρ. Πετράκου, Βαρβ. Γεωργοπούλου, Παν. Νούτσος, Κ. Κρεμμύδας, Κ. Ρώτα, Αριστέα Κομνηνέλλη), τεύχ. 38, 2008
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟΥ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
[Διοργάνωση Συνεδρίων, Σεμιναρίων και Τιμητικών Εκδηλώσεων, Εισηγητής σε Συνέδρια και Ημερίδες, Κριτική Θεάτρου για παιδιά, Βιβλία]
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑ, ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ, ΗΜΕΡΙΔΕΣ
• Σεμινάριο με θέμα: «Παιδί και Θέατρο», της Σχολικής Συμβούλου Π.Ε. 11ης Περιφ. Αθηνών (Αθήνα, Ιούν. 2005), με θέμα για το Παιδικό Θέατρο του Βασίλη Ρώτα
• Επιμορφωτική Ημερίδα Σχολικού Συμβούλου Π.Ε. Ηλιούπολης (25 Φεβρ. 2008), με θέμα: «Το σατιρικό έργο του Βασίλη Ρώτα στο θέατρο και στην ποίηση για παιδιά»
• Γ΄ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο (Ρέθυμνο, 23-26 Οκτ. 2008), με θέμα: «Ο Βασίλης Ρώτας και η δραματουργία του για παιδιά και έφηβους»
• Ημερίδα για τον Μάριο Πλωρίτη (Αθήνα, 19 Ιαν. 2009) με θέμα: «Η Θεατρική Κριτική του Μάριου Πλωρίτη στην εφ. “Ελευθερία” (1946-1947) για παραστάσεις με κοινωνικά θέματα»
ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ – ΣΕΜΙΝΑΡΙΩΝ – ΗΜΕΡΙΔΩΝ – ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ
Με πρωτοβουλία μου:
• πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις (Μάιος 1987) για το λογοτέχνη, μεταφραστή και θεατρικό συγγραφέα Βασίλη Ρώτα, με διοργανωτή το ΥΠΕΠΘ, όταν υπηρετούσα ως Τμηματάρχης Σχολικών Βιβλιοθηκών (1986-1988). (Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής των εκδηλώσεων)
• πραγματοποιήθηκε το Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο, με θέμα: «Το Παιδικό Θέαμα», στην Καρδίτσα (12-13.11.1988) (Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής)
• πραγματοποιήθηκε το Σεμινάριο «Τέχνη και τεχνική του Θεάτρου Σκιών», στη Λαμία (26-27 Μαρτ. 1990)
• οργανώθηκε (6.4.2002) Τιμητική Εκδήλωση στη Αθήνα για το έργο του λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και μελετητή Χάρη Σακελλαρίου. Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής και Συντονιστής της εκδήλωσης στη Στοά του βιβλίου (οδό Πανεπιστημίου)
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ
Επιστημονικές συγγραφές-δημοσιεύσεις
Βιβλία:
1. Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους. Θέατρο – Ποίηση-Πεζογραφία – «Κλασσικά εικονογραφημένα». Ερμηνευτικές, θεματολογικές, ιδεολογικές, παιδαγωγικές προσεγγίσεις (Προλογίζουν οι: Β.Δ. Αναγνωστόπουλος – Απ. Παπαϊωάννου), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007, σσ. 660
2. Το Θέατρο για παιδιά στην Ελλάδα (Πρόλογος: Βάλτερ Πούχνερ), Γρηγόρης, Αθήνα 2009, σσ. 340
Δημοσιεύσεις για τη Δραματουργία για παιδιά:
1. «Βασίλη Ρώτα “Νενικήκαμεν” (μονόπρακτο για παιδιά), 1929. Σύντομη αναφορά στην υπόθεση και στους δραματικούς ήρωες του έργου», περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 444-445, 2002, σ. 374-379
2. «Ο Σατιρικός Βασίλης Ρώτας. Σύντομη επίσκεψη στο ποιητικό και δραματουργικό έργο του για παιδιά και εφήβους», περ. «Διαδρομές», τεύχ. 82, Καλοκαίρι 2006, σ. 7-15
3. «Ο δραματουργός Χάρης Σακελλαρίου και το έργο του για νήπια, παιδιά και έφηβους [Μια πρώτη προσέγγιση]», εφημ. «Ενεργός Δημότης», Άγ. Δημήτριος 23 Μαΐου 2008
4. «Βασίλης Ρώτας και θέατρο σκιών. Αναφορές – Επισημάνσεις – Προσεγγίσεις», περ. «Μανδραγόρας», τεύχ. 38, 2008, σ. 80-84
Δημοσιεύσεις για τη Δραματουργία για ενηλίκους:
1. «Βασίλης Ρώτας. Ο Θεατράνθρωπος, ο Δραματουργός, ο Μεταφραστής. Χρονολόγιο [Βασικό συνοπτικό σχεδίασμα]», περ. «Μανδραγόρας», τεύχ. 38, 2008, σ. 76-79
2. «“Τα ραβδιά των τυφλών”: μια αφορμή για γνωριμία με το θεατρικό έργο του Ρίτσου», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 37-38, Άνοιξη – Καλοκαίρι 2009, σ. 175-180
Κριτική Θεάτρου για παιδιά:
Έκτακτες δημοσιεύσεις:
1. Νίκου Καμτσή, «Ψάξτε!!! Έχασε τη μύτη του», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 30, Ιούν. – Αύγ. 2007, σ. 138
2. Ευγένιου Τριβιζά, «Πλατς Μουτς», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 30, Ιούν. – Αύγ. 2007, σ. 139 (με ψευδ. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ)
3. Κέλλυς Σταμουλάκη, «Σταματήστε τη Γη να κατέβω», περ. «Θέματα Παιδείας», τεύχ. 31, Σεπτ. – Νοέμ. 2007, σ. 31-33
4. Γιάννη Καλατζόπουλου, «Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, σαν το σκύλο με τη γάτα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 22.12.2007
5. Έφης Παπαθεοδώρου, «Τα γενέθλια του φεγγαριού και η κόρη του ήλιου», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.2.2008
6. Ευγένιου Τριβιζά, «Η Κούλα η κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.2.2008
7. Ειρήνης Μάρρα, «Ο Καλόκαρδος και η Χρυσή Ροδιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.4.2008
Τακτική σελίδα στην εφ. «Ριζοσπάστης» (κάθε Παρασκευή)
με τίτλο: «Θέατρο για παιδιά»:
8. Βαλεντίνας Παπαδημητράκη, «Ένα μπαλόνι μυστικά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
9. Λένας Τερκεσίδου, «Οι Σωματοφύλακες της κατσαρόλας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
10. Κέλλυς Σταμουλάκη, «Ομήρου Ιλιάδα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 21.11.2008
11. Δημήτρη Δεγαΐτη, «Χανς Κρίστιαν Άντερσεν Ο μολυβένιος στρατιώτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
12. Έλλης Βοζικιάδου, «Αφών Γκριμ Χένσελ και Γκρέτελ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
13. Δήμου Αβδελιώδη, «Ο Μεγαλέξανδρος και ο καταραμένος Δράκος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 28.11.2008
14. Νίκου Δαφνή/Δημήτρη Ραβάνη-Ρεντή, «Λ. Φρανκ Μπάουμ Ο μάγος του Οζ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
15. Ηλία Καρελλά/Αλεξάνδρας Λιακοπούλου, «Β. Κορνάρου Ερωτόκριτος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
16. Δήμου Αδάμη, «Σίτος ο Σιταράκης. Αυτός ο μεγάλος μικρός», εφημ. «Ριζοσπάστης», 5.12.2008
17. Αφών Γκριμ, «Τα τρία γουρουνάκια» (Κουκλοθέατρο), εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
18. Νίκου Καμτσή, «Το μπαούλο με τα παραμύθια», εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
19. Αφών Γκριμ, «Η Χιονάτη και οι εφτά ψηλοί νάνοι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 12.12.2008
20. Μαριάννας Τόλη, «Η Μαίρη Πόπινς συναντά τους Μπιτλς», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
21. Άννας-Σεβαστής Τζίμα – Σύλβιας Κουτσουφλάκη, «Ο Πουλτσινέλα και το μαγικό δάσος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
22. Μιχάλη Κουκουλομμάτη, «Της φύσης μυστικό», εφημ. «Ριζοσπάστης», 19.12.2008
23. Δημ. Σεϊτάνη, «Χορεύοντας με τα χρώματα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
24. Ξένιας Καλογεροπούλου – Θωμά Μοσχόπουλου, «Παραμυθ…issimo», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
25. Κάρλο Κολντόνι, «Η Λοκαντιέρα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 25.12.2008
26. Λετίτσιας Μουστάκη, «Η σοφίτα με τα μυστικά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
27. Σαρλ Περό, «Ο παπουτσωμένος γάτος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
28. Λιούις Κάρολ, «Οι περιπέτειες της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 1.1.2009
29. Άθω Δανέλλη, «“Τα Χριστούγεννα του Καραγκιόζη” και άλλες παραστάσεις», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
30. Σαρλ Περό, «Η Γαϊδουρώ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
31. Ευγένιου Τριβιζά, «Το νούφαρο του βάλτου», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
32. Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, «Μόγλης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 9.1.2009
33. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Ομήρου Οδύσσεια», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
34. Όσκαρ Ουάιλντ, «Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
35. Κώστα Γεωργουσόπουλου (επιλογή κειμένων), «Σύγκρουση Γενεών “Το Χάσμα”», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
36. Ευγένιου Τριβιζά, «Η Κούλα η κατσικούλα και το κλεμμένο τραγούδι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 16.1.2009
37. Φρ. Γκ. Λόρκα, «Τα μάγια της πεταλούδας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
38. Ευριπίδη, «Ελένη», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
39. Αδελφών Γκριμ, «Φαουστουπής (Ρουμπελστίλτσκιν)», εφημ. «Ριζοσπάστης», 23.1.2009
40. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Ο Τσάρος Σαλτάν, η όμορφη Τσαρέβνα και ο Μαγεμένος Κύκνος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
41. Διονύσης Γιατράς – Κώστας Καποδίστριας, «Ωραία και μόνη η Ζάκυνθος… με κυριεύει», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
42. Σαρλ Περό, «Η Σταχτοπούτα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 30.1.2009
43. Πάντσο Πάντσεφ, «Το παραμύθι με τα τέσσερα καπέλα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
44. Νίκου Γκότση, «Ο Νεροκολοκύθας και ο Αγριοαγκινάρας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
45. Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, «Η λίμνη των κύκνων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.2.2009
46. «Ένας καινούριος θαυμαστός κόσμος», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
47. Δημήτρη Μπασλάμ, «Ο Γαργαληστής», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
48. Ευγένιου Τριβιζά, «Ο Έβδομος Σταθμός. Το μυστικό του πειρατή Μπελαφούσκ», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.2.2009
49. Βασίλη Αθανασάκη, «Σκουπιδοχώρα S.O.S. – Ανακύκλωση τώρα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
50. Τάσου Κώνστα, «Ο Καραγκιόζης πολυτεχνίτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
51. Αλεξίας Αλεξίου, «Το χωριό της Αλφαβήτας», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.2.2009
52. Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, «Η λίμνη των κύκνων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
53. Ελένης Σαραφίδη, «Ζυμαρανθρωπάκι χαμογέλα», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
54. Σταμάτη Κραουνάκη/Σπείρα-Σπείρα, «Η συνωμοσία των λουκουμάδων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 6.3.2009
55. Άννας Παπαμάρκου – Λεωνίδα Ψελτούρα, «Το τραγούδι της Γης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
56. Αλεξίας Αλεξίου, «Ανακύκλωσε ζωή», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
57. Αλέκας Τσιτσιπά, «Το όνειρο της Σκουπιδένιας… Ανακύκλωση», εφημ. «Ριζοσπάστης», 13.3.2009
58. (αφήγηση: Εύη Γεροκώστα) «Μια σταλιά ρεβίθια και μια χούφτα παραμύθια!», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
59. (αφήγηση: Σάσα Βούλγαρη) «Της Σφίγγας τα αινίγματα – Τα τέρατα των Μύθων», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
60. (αφήγηση: Ανθή Θάνου) «Παραμύθια απ’ όλο τον κόσμο», εφημ. «Ριζοσπάστης», 20.3.2009
61. Γιώργου Φρατζεσκάκη, «Το αγόρι που μιλούσε με τα πουλιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
62. Γιώργου Φρατζεσκάκη, «Παραμύθια από την καλή και από την ανάποδη», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
63. Μαρίας Παπαγιάννη, «Παράξενο δεν είναι;», εφημ. «Ριζοσπάστης», 27.3.2009
64. «Τα σαράντα κλειδιά», εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
65. Μιχάλη Χατζάκη, «Ο Καραγκιόζης Γραμματικός», εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
66. Μιχάλη Χατζάκη, «Ο ξυλοκόπος και το δάσος» (Κουκλοπαίχτρια: Χριστίνα Μπήτιου), εφημ. «Ριζοσπάστης», 10.4.2009
67. Κάρμεν Ρουγγέρη, «Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη… σαν παραμύθι», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
68. Σίσσυς Αλλατά, «Μολιέρου Αρχοντοχωριάτης», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
69. Καλλιόπης Παπαδάκη, «Μάντεψε ποιος;», εφημ. «Ριζοσπάστης», 17.4.2009
Παρουσιάσεις βιβλίων για το Θέατρο, το Θέατρο Σκιών και τη Θεατρική Αγωγή:
1. Μιχάλη Χατζάκη, Θέατρο Σκιών, Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος, 1997, σ. 95, εφημ. «Καθημερινή Φθιώτιδα», 30.4.1998 (και συνέχεια: 7.5.1998)
2. Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Λεξικό του Θεάτρου, Νεφέλη, 2000, σ. 757, εφημ. «Επικοινωνία», Αρ. φύλ. 85, Άγ. Δημήτριος Ιαν. 2001
3. Θόδωρου Γραμματά, Fantasyland. Θέατρο για παιδιά και νεανικό κοινό, Τυπωθήτω Γιώργος Δαρδανός, 1999, σ. 324, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 441, 2002, σ. 190
4. Δημήτρη Μόλλα, Ο Καραγκιόζης μας. Ελληνικό Θέατρο Σκιών, Σύγχρονη Εποχή, 2002, σ. 395, εφημ. «Δημοτικός Αγώνας», Αρ. φύλ. 65, Άγ. Δημήτριος Ιούλ. – Αύγ. 2004
5. Κυριακής Πετράκου, Θεατρολογικά Miscel-lanea, Δίαυλος, 2004, σ. 416, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 474, 2005, σ. 537
6. Γεωργίας Λαδογιάννη, Το Παιδικό Θέατρο στην Ελλάδα, Ιστορία και κείμενα, Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ. 206, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 190-191
7. Κυριακής Πετράκου, Ο Καζαντζάκης και το Θέατρο, Μίλητος, 2005, σ. 717, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 191-192
8. Θόδωρου Γραμματά – Τάκη Τζαμαργιά, Πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο, Ατραπός, 2004, σ. 389, περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τεύχ. 477, 2006, σ. 187-188
9. Ο Μιλτιάδης Χουρμούζης στην πόλη της Λαμίας. Δημ.Θ. Νάτσιου, Μιλτιάδης Χουρμούζης: Ο Λεπρέντης, Δημοτικό Θέατρο Ρούμελης, 2004, σ. 142, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 26.4.2007
10. Γιάννη Καλατζόπουλου, Γιαννάκης, το παιδί θαύμα, Καστανιώτης, 2006, σ. 255, περ. «Διαβάζω», τεύχ. 476, Ιούλ. – Αύγ. 2007, σ. 80
11. Άννας Βαγενά, Το θεσσαλικό μου θέατρο, Κέδρος, 2006, σ. 288, εφημ. «Δημοτικός Αγώνας», Αρ. φύλ. 86, Άγ. Δημήτριος Ιαν. – Φεβρ. 2008
12. Μπάμπη Κατσάρα, Η δραματική τέχνη στο σχολείο. Το θεατρικό παιχνίδι στην πράξη, Παρασκήνιο, 2005, σ. 31, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 31.1.2008
13. Μάντυς Δασκαλοπούλου, Χωρίς αγάπη και φιλία πώς θα ζήσω; Ήρωες του Αισώπου, πααίρνουν το αίμα τους πίσω, Πολιτιστικός Θεατρικός Σύλλογος «Μαγικό Θέατρο», Άμφισσα 2003, σ. 32, εφημ. «Σέντρα», Λαμία 21.2.2008
14. Θόδωρου Γραμματά, Η Σχολική Θεατρική Παράσταση. Οδηγός για εκπαιδευτικούς. Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, τόμος α΄, Ατραπός, Αθήνα 2007, σ. 238, εφημ. «Ενεργός Δημότης», Άγ. Δημήτριος 29.9.2008
15. Αστέριου Τσιάρα, Η Θεατρική Αγωγή στο Δημοτικό Σχολείο. Μια ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση, Παπαζήσης, Αθήνα 2007, σ. 294
Συνεργασία με περιοδικές εκδόσεις:
1. Συνεργάτης της καθημερινής εφ. «Ριζοσπάστης» (έκτακτος: 1988-1990 και τακτικός: 1992-1994): Κριτική-παρουσίαση βιβλίων & παιδικών βιβλίων και 2007 (μέχρι σήμερα): Κριτική Παιδικού Θεάτρου
2. Έκτακτος συνεργάτης του περ. «Θέματα Παιδείας» (2001 μέχρι σήμερα). Κριτική παιδικού βιβλίου. Αρθρογραφία – Κριτική Παιδικού Θεάτρου.
Επιμέλεια αφιερωμάτων σε περιοδικά και εφημερίδες για το έργο του Βασίλη Ρώτα:
α. περ. «Έρευνα» (Αγγέλου, Γ., Αναγνωστόπουλος, Β.Δ., Βαλάκου, Αντ., Κατσίκη-Γκίβαλου, Άντα, Δαμιανάκου, Β., Δελησάββας, Μ., Δημόπουλος, Ντ., Καλλέργης, Ηρ., Καραγιάννης, Θαν., Καράγιωργας, Π., Κεπέσης, Ν., Λαδογιάννη, Γ., Λαζανάς, Β.Ι., Ληναίος, Στ., Μανωλάκης, Άγγ., Μαρρές, Γ., Μερακλής, Μ.Γ., Μπρεντάνου, Κ., Μπάρτζης, Γ.Δ., Πούχνερ, Β., Περγιάλης, Ν., Ρώτας, Νικ., Ρώτας, Ρ.-Π., Σακελλαρίου, Χ., Σαρή, Ζ., Σιμόπουλος, Ηλ., Σταφυλάς, Μ., Τζαμαργιάς, Τ., Ταξιάρχης, Φ., Τσαλίνοβα, Κ., Τσέκερης, Φ.), τεύχ. 1 / 2001, σ. 3-80
β. περ. «Το Σχολείο και το Σπίτι» (Ρ.-Π. Ρώτας, Μιχ. Σταφυλάς, Μαρ. Τζαφεροπούλου, Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 443-444 / 2002, σ. 358-379
γ. περ. «Τα Εκπαιδευτικά» (Βασ. Ασημομύτης, Φ.Κ. Βώρος), τεύχ. 63-64 / 2002, σ. 9-26, (Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 65-66 / 2002, σ. 12-29
δ. περ. «Σύγχρονη Εκπαίδευση» (Θαν. Καραγιάννης, Νικηφ. Ρώτας, Αθαν.Ν. Γκότοβος, Κυρ. Πετράκου, Βαρβ. Γεωργοπούλου, Ρ.-Π. Ρώτας), τεύχ. 127 / 2002, σ. 1-39
ε. περ. «Διαβάζω» (Θαν. Καραγιάννης, Ρ.-Π. Ρώτας, Αλ. Ζήρας, Κ. Γεωργουσόπουλος, Θόδ. Γραμματάς, Ανδρ. Καρακίτσιος, Θαν. Βενέτης, Γ. Παπαντωνάκης), τεύχ. 444-445/2002, σ. 78-114
στ. περ. «Διαδρομές» (Βάλτερ Πούχνερ, Θαν. Καραγιάννης), τεύχ. 9-10, Άνοιξη - Καλοκαίρι 2003, σ. 69-92
ζ. περ. «Μανδραγόρας» (Ο Θεατράνθρωπος Βασίλης Ρώτας) (Θαν. Καραγιάννης, Βάλτερ Πούχνερ, Κυρ. Πετράκου, Βαρβ. Γεωργοπούλου, Παν. Νούτσος, Κ. Κρεμμύδας, Κ. Ρώτα, Αριστέα Κομνηνέλλη), τεύχ. 38, 2008
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
