ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΦΕΚΑΣ ΙΣΛΑΜ & Κομμουνιστικό κίνημα στην Τουρκία κατά τον 20ό αιώνα Εκδόσεις ΕΝΤΟΣ, Αθήνα 2019, σελ. 207 Παρουσιάζει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, κ. Αναστάσιος Φέκας, γεννήθηκε στη Λαμία, το 1992. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, στο οποίο πραγματοποίησε και τις μεταπτυχιακές του σπουδές. Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο αυτού του νέου επιστήμονα, ο οποίος είχε το θάρρος ν’ ασχοληθεί και να περατώσει ένα δύσκολο μελετητικό εγχείρημα και μάλιστα με επιτυχία, αν και η ξενόγλωσση βιβλιογραφία στην οποία στηρίχτηκε (δευτερογενείς πηγές) ήταν αρκετά φτωχή, η δε ελληνική ήταν και παραμένει ανύπαρκτη. Έκανε, λοιπόν, ένα σημαντικό βήμα, με αποτέλεσμα να φανεί η αναγκαιότητα της επιστημονικής έρευνας σε πρωτογενείς πηγές, σε αρχεία της Τουρκίας και να εμπλουτιστεί η σχετική με το θέμα βιβλιογραφία στην Ελλάδα, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Δε γνωρίζω στο κατά πόσο κάτοχοι της τουρκικής γλώσσας, φοιτητές και μελετητές, θα πάρουν την άδεια από τις τουρκικές αρχές να ερευνήσουν τα ιστορικά αρχεία κρατικών υπηρεσιών (δικαστικές αποφάσεις, νομοθετήματα κ.ά.) και των γενικών αρχείων του κράτους. Δηλαδή, τίθεται το ερώτημα αν υπάρχει προσβασιμότητα στις πηγές. Το θέμα της μελέτης αφορά στην Ιστορία της εμφάνισης, δράσης και εξέλιξης του εργατικού κινήματος στην Τουρκία κατά τον 20ό αι. και τις αρχές του 21ου αι., συγκεκριμένα από την εμφάνιση των Νεοτούρκων (1908), της αστικής Επανάστασής τους με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ και την ίδρυση του πρώτου αστικού κράτους στην Τουρκία (1922), μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αι. Μέσα στις πρώτες σελίδες του βιβλίου και μετά από τα Περιεχόμενα, περιλαμβάνεται ένας πίνακας με «Αρτικόλεξα», όπου ουσιαστικά μαθαίνουμε όλα τα εργατικά συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα, τα οποία εμφανίστηκαν, έδρασαν, μετεξελίχθηκαν και ορισμένα απορροφήθηκαν από άλλα και εξαφανίστηκαν. Με βάση τη θεαματική της μελέτης, εδώ ενδιαφέρει ακόμη περισσότερο να δούμε την ίδρυση των φιλολαϊκών εργατικών οργανώσεων και των σοσιαλιστικών κομμάτων και ιδιαίτερα του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας, το οποίο, όπως και στην Ελλάδα το ΚΚΕ, θεωρητικά και πρακτικά είναι ένα εργατικό, μαρξιστικό λενινιστικό επαναστατικό κόμμα, με στόχο την ανατροπή του αστικού κράτους και του καπιταλισμού και το κτίσιμο της εργατικής σοσιαλιστικής αταξικής κοινωνίας, του σοσιαλισμού/κομμουνισμού. Αντιγράφω από τα «Αρτικόλεξα» (μάλλον «Αρκτικόλεξα», το ορθό) τα περισσότερα αστικά, σοσιαλιστικά/σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά ή εργατικά κόμματα και τα εργατικά συνδικάτα του 20ού αι. στη γείτονα χώρα: Διεθνής Ένωση Εργατών, Κοινωνία Εργατών Άσπρων και Μπλε Κολάρων των Ανατολικών Σιδηροδρόμων, Κοινωνία Οθωμανών Εργατών, Κοινωνία Οθωμανών Τεχνιτών, Κοινωνία Οθωμανών Τυπογράφων, Συνδικάτο Μεταλλουργών, Ένωση Εργατών Τουρκίας, Συνομοσπονδία των Επαναστατικών Εργατικών Συνδικάτων, Δημοκρατικό Κόμμα, Εθνική Δημοκρατική Επανάσταση, Εθνικό Κόμμα, Ένωση Τουρκο-Ισλαμικής Απελευθέρωσης, Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης, Κόμμα Ευημερίας, Κόμμα της Ένωσης και της Προόδου, Κομματική Επιτροπή για την Καταπολέμηση του Κομμουνισμού, Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας, Κόμμα Εθνικής Τάξης, Κόμμα Μητέρας Πατρίδας, Κόμμα Νέας Τουρκίας, Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, Κόμμα Δημοκρατικού Αγροτικού Έθνους, Κόμμα Δικαιοσύνης, Κόμμα Σοσιαλιστικής Ένωσης, Μέτωπο Τουρκο-Ισλαμικής Απελευθέρωσης, Οθωμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, Πρόοδος Βιομηχανικής Οθωμανικής Κοινωνίας, Ρεμπουμπλικανικό Κόμμα του Λαού, Σοσιαλιστικό Κόμμα Εργατών και Αγροτών, Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, Σοσιαλιστικό Κόμμα Τουρκίας, Τουρκικό Εργατικό και Αγροτικό Κόμμα, Τουρκικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και Ενωμένο Κομμουνιστικό Κόμμα Τουρκίας, Εργατικό Κόμμα Τουρκίας, Κομμουνιστικό Κόμμα του Λαού, Κομμουνιστικό Κόμμα Τουρκίας, Μαρξιστικό Λενινιστικό Κόμμα Τουρκίας, Μαοϊκός Προλεταριακός Επαναστατικός Διαφωτισμός, Προλεταριακοί Επαναστάτες. Ο συγγραφέας έβαλε κάποιους στόχους για τη συγγραφή της μελέτης του και ενπολλοίς τους έπιασε: α) Να μελετήσει το εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα στην Τουρκία του 20ού αι. β) Να ερευνήσει «την πορεία ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και τους εργατικούς αγώνες που υπήρξαν στην τουρκική κοινωνία», γ) Να επισημάνει τις διαφορές που υπήρχαν «στην αντιπαράθεση εργατικής και αστικής τάξης» μεταξύ των δυτικών κοινωνιών και της Τουρκίας, όπου εδώ «Παρεμβαίνουν δυναμικά και άλλοι παράγοντες και κοινωνικές δυνάμεις στις ταξικές, κοινωνικές συγκρούσεις, τμήματα του κρατικού μηχανισμού, όπως οι Ένοπλες Δυνάμεις, η γραφειοκρατία, αλλά και το ίδιο το Ισλάμ μέσω οργανώσεων αλλά και πολιτικών ισλαμικών κομμάτων, κυρίως από το 1980 και στη συνέχεια.» δ) Να μελετηθούν οι επιδράσεις που δέχτηκε το εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα μέσα σε μια μουσουλμανική κοινωνία με ένα κοσμικό κράτος. ε) Να μελετηθούν «η πορεία συγκέντρωσης της τουρκικής εργατικής τάξης σε βιομηχανικούς και μη κλάδους της παραγωγής, στις μεταφορές, τα λιμάνια, τις μονάδες εξόρυξης ορυκτού πλούτου και αλλού, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης, της Άγκυρας και της Σμύρνης, η επίπονη διαδικασία διαμόρφωσης ταξικής της συνείδησης, αρχικά μέσω της δημιουργίας συνδικαλιστικών οργάνων, μέσων προπαγάνδας, όπως οι εφημερίδες, μέσω της ίδρυσης σοσιαλιστικών κομμάτων και της ανώτατης μορφής πολιτικής συνείδησης, της δημιουργίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας.» στ) Να μελετηθούν οι τρόποι και τα μέσα που οι πολιτικοί οργανισμοί επηρεάζουν την εργατική τάξη. ζ) Να ερευνηθούν οι υλικές συνθήκες όπου το εργατικό κίνημα δρα, «το επίπεδο ζωής της εργατικής τάξης της Τουρκίας, οι όροι εργασίας, τα ωράρια, τα επίπεδα μισθών και ημερομισθίων, το ποσοστό παραγωγής υπεραξίας που παράγουν οι εργάτες και οι εργάτριες, οι πολιτικές συνθήκες και άλλες» η) Να μελετηθεί «η σύγκρουση μεταξύ του Ισλάμ και του Κεμαλισμού», καθώς και «η σχέση και συμβολή του Ισλάμ στη συντριβή του κομμουνιστικού κινήματος σε συνεργασία με τον Κεμαλισμό και το κατά πόσο αυτή η από κοινού νίκη, που σφραγίζεται με το πραξικόπημα του 1980, που είχε ως αποτέλεσμα αλλαγές στην οικονομική ζωή της Τουρκίας κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990.» θ) Να διερευνηθούν οι «αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, τον Κεμαλισμό και το πολιτικό Ισλάμ, το αν και το πώς η ήττα και η υποχώρηση του πρώτου οφείλεται όχι μόνο στην κεμαλική γραφειοκρατία και τις Ένοπλες Δυνάμεις, αλλά και στις ισλαμικές οργανώσεις, ενώ η άνοδος των τελευταίων στην κρατική εξουσία, μέσω των ισλαμικών πολιτικών κομμάτων, που παρατηρείται τη δεκαετία του 1990 οριστικά πλέον, προϋπέθετε την ήττα αυτή.» ι) Να ανιχνευτούν και να διευκρινισθούν «κάποια ποιοτικά στοιχεία σχετικά με την πορεία ανάπτυξης αλλά και οπισθοχώρησης, συχνά, της ταξικής συνείδησης της εργατικής τάξης –η οποία εκδηλωνόταν με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη συμμετοχή της στους κοινωνικούς αγώνες, τις θεωρητικές επεξεργασίες και τη στρατηγική που ακολουθούσαν τα κόμματα που παρεμβαίναν στο κίνημα, όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα και το Κόμμα Εργατών Τουρκίας– αλλά και τη δράση κοινωνικών στρωμάτων με συγκεκριμένη κοσμοθεωρία και θρησκευτική συνείδηση, που ανέδειξαν το Ισλάμ στην πολιτική εξουσία της δεκαετίας του 1980 και 1990.» ια) Άρα, σε τελευταία ανάλυση, θέτει ως στόχο του να μελετηθούν «οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες δημιουργήθηκε στην τουρκική κοινωνία, κυρίως κατά τον 20ό αιώνα, το εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, οι συνθήκες μέσα στις οποίες έδρασε, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και η αντιπαράθεσή του με τον Κεμαλισμό αφενός αλλά και με το πολιτικό Ισλάμ αφετέρου, η κατάληξη αυτής της σύγκρουσης και τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά αποτελέσματα αυτής της κατάληξης.» Είναι αξιόλογη και πολύ ενδιαφέρουσα η διάρθρωση της παρούσας μελέτης, η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε, η πληθώρα στοιχείων που ανιχνεύτηκαν μέσα από μια πλούσια βιβλιογραφία, κυρίως ξενόγλωσση, οι ερμηνείες που δόθηκαν, οι προβληματισμοί που τέθηκαν κ.ο.κ. Νομίζουμε ότι ο επίδοξος αναγνώστης του βιβλίου θα πρέπει να γνωρίζει ότι το περιεχόμενό του χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια: 1) Από την Επανάσταση των Νεοτούρκων έως την ίδρυση του Τουρκικού Κράτους (σσ. 1908-1922) 2) Η περίοδος από το 1923 έως το 1950 – Το Εργατικό και Κομμουνιστικό κίνημα στα χρόνια του μονοκομματικού κεμαλικού καθεστώτος 3) Η ανάπτυξη του Εργατικού και Κομμουνιστικού Κινήματος εντός του πολυκομματικού συστήματος, του οικονομικού φιλελευθερισμού και των στρατιωτικών πραξικοπημάτων κατά τις δεκαετίες 1950-1960-1970 4) Η άνοδος του Πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία με έμφαση την περίοδο από το 1980 έως το 2002. Ακολουθούν οι «Πηγές-Βιβλιογραφία (Ελληνόγλωσση και Ξενόγλωσση)» και φωτογραφικό υλικό με τους εκ των ιδρυτών/ηγετών του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας, Μουσταφά Σουφί (1883-1921) και του Εργατικού Κόμματος Τουρκίας, Μεχμέτ Αλί Αϊμπάρ (1908-1965) και από συγκεντρώσεις και συγκρούσεις με την αστυνομία κ.λπ. Ένα καλοδουλεμένο επιστημονικό βιβλίο με πλήθος από ιστορικά και κοινωνιολογικά στοιχεία διαλεκτικής και υλιστικής προσέγγισης, το οποίο θα χρησιμεύσει σε φοιτητές, σε πτυχιακούς και μεταπτυχιακούς, σε ερευνητές και μελετητές ως βιβλίο αναφοράς και θα ικανοποιήσει κάθε φιλομαθή αναγνώστη. Το βιβλίο προλογίζει με συνοπτικό και ουσιαστικό τρόπο ο Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Γεράσιμος Ν. Καραμπελιάς. Οι εκδόσεις ΕΝΤΟΣ επιμελήθηκαν επιτυχώς την έκδοση και αυτό είναι τιμητικό γι’ αυτές.

Δυο αποκαλυπτικά ιστορικά βιβλία για το 1821 1. Η μαύρη βίβλος του 1821. Ο Γρηγόριος Ε΄ και άλλοι πατριάρχες, μέσα από τις αντεπαναστατικές τους εγκυκλίους ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Θάνος Βερέμης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Μηνάς Παπαγεωργίου Εκδόσεις, Αθήνα 2021, σχ. 0,22 Χ 0,13, σελ. 141 2. Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821. Καύσεις βιβλίων και λογοκρισία των ιδεών από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ: Μηνάς Παπαγεωργίου Εκδόσεις iWrite, Αθήνα 2021, σχ. 0,22 Χ 0,13, σελ. 143 Παρουσιάζει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης Η συγκυρία μάς επιβάλει να παρουσιάσουμε δυο βιβλία, που αποδεικνύουν –δεν είναι, βέβαια, η πρώτη φορά στην ελληνική και διεθνή ιστορία–, τη δίωξη και τον κατατρεγμό ιδεών, επιστημών, επιστημόνων κ.ο.κ., περιορίζοντας ή και καταργώντας ουσιαστικά την ελευθερία της έρευνας και της γνώσης, την ελευθερία και τον πλουραλισμό, καθώς και την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, με ανεπίτρεπτες και αντιδημοκρατικές μεθόδους, καθώς και συμπεριφορές δουλοφροσύνης και ιδέες και προτροπές στον ραγιαδισμό, στην τυραννία, στη σκλαβιά κ.ο.κ. Ποια είναι η συγκυρία, στην οποία προαναφερθήκαμε; Και μη σκεφτεί κάποιος ότι από το συμβάν στο οποίο αμέσως θ’ αναφερθώ έχουν περάσει αρκετοί μήνες, διότι αμέσως θα υποστηρίξω ότι όσο χρονικό διάστημα και αν παρέλθει, πρέπει να παραμένει ζωντανή στη μνήμη μας η αποφράδα εκείνη μέρα, ώστε η ιστορική μνήμη μας να μην «είναι κοντή», αλλά να επανέρχεται μετά από την ανάκλησή της για να μην ξεχνάμε τι εστί από τη μια: ο φασισμός, ο δεσποτισμός, ο αυταρχισμός, η λογοκρισία, η ανελευθερία και από την άλλη: η ελεύθερη σκέψη, η ελευθεροτυπία και το δημοκρατικό δικαίωμα για την ελεύθερη διακίνηση ιδεών δια του λόγου ή δια του τύπου (έντυπου και ηλεκτρονικού)… Το συμβάν: Το κάψιμο βιβλίου (ή βιβλίων) του διακεκριμένου συγγραφέα, λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και παραμυθά, Ευγένιου Τριβιζά, καθηγητή Εγκληματολογίας στην Αγγλία, ο οποίος διαθέτει ένα πλουσιότατο βιογραφικό, είναι καταξιωμένος διεθνώς στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας και της Δραματουργίας για νήπια, παιδιά και εφήβους, με περισσότερα από 150 βιβλία για παιδιά στο ενεργητικό του –πολλά δε απ’ αυτά έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες–, δραστήριος, ευρηματικός, που με την πλούσια φαντασία του έχει συμβάλλει στα μέγιστα στην ανάπτυξη της λογικής και κριτικής ικανότητας των παιδιών, της φαντασίας τους, του κοινωνικού προβληματισμού τους, της γλωσσικής ανάπτυξής τους κ.λπ. κ.λπ. Και δυστυχώς, παρουσιάζεται και στην εποχή μας το σκοταδιστικό, φασιστικό, νεοναζιστικό, αντιδημοκρατικό φαινόμενο στη Χαλκίδα, της καύσης βιβλίου (ή βιβλίων) του Ευγένιου Τριβιζά από σκοταδιστές, αντιεμβολιαστές γονείς, ενός βιβλίου που απευθύνεται σε νήπια, το οποίο μοιράστηκε σε όλα τα νηπιαγωγεία της χώρας μας και αφορά την τρέχουσα θανατηφόρο πανδημία του covid 19, με τίτλο: Όχι! Δεν θα μας μπείτε στη μύτη. Στην Ιστορία, βέβαια, έχουμε παρόμοια και ακόμη πιο χαρακτηριστικά ακραία φαινόμενα, που δεν είναι της παρούσης, ν’ αναφερθούν αναλυτικά, όπως το κάψιμο των αναγνωστικών βιβλίων του Δημοτικού μετά από τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1920, τον καταποντισμό στον Ειρηνικό ωκεανό όλων των αντιτύπων της κοινωνιολογικής μελέτης δύο χιλιανών συγγραφέων, με τίτλο: Ντόναλτ ο απατεώνας ή η διήγηση του ιμπεριαλισμού στα παιδιά (στα ελληνικά: Εκδ. ΥΨΙΛΟΝ), από τον φασίστα δικτάτορα Πινοσέτ, το κάψιμο βιβλίων από τη φασιστική δικτατορία του Ι. Μεταξά κ.ο.κ. Έκρινα, λοιπόν, σκόπιμο να παρουσιάσω στους φιλομαθείς αναγνώστες δύο σχετικά με το παραπάνω συμβάν βιβλία, αλλά και γενικότερα, δύο ιστορικά βιβλία, τα οποία υπενθυμίζουν σε κάποιους τις ήδη αποκτημένες ιστορικές γνώσεις τους και γνωστοποιούν σε άλλους (νομίζω στους περισσότερους) ορισμένες από τις ιστορικές αλλά απαγορευμένες ιστορικές αλήθειες…, που δεν είχαν την «τύχη», μάλλον δεν είχαν για διάφορους λόγους την ευκαιρία οι ίδιοι ν’ αποκτήσουν. Απαγορευμένες από το αστικό κράτος να διδαχθούν στους μαθητές όλων των σχολικών βαθμίδων είτε γιατί η αποκάλυψη της αλήθειας δεν συμφέρει την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, το αστικό και αντιδημοκρατικό ενπολλοίς πολιτικό μας σύστημα είτε γιατί αυτές οι γνώσεις και η αλήθεια ενοχλούν το ιερατείο και κάθε είδους συντηρητικές κοινωνικές ομάδες, που αρέσκονται να διατηρούν την ιστορική λήθη μαζί με την έμπρακτη ιστορική παραχάραξη στα σχολικά βιβλία και σε (με) όλους τους αντιδραστικούς κοινωνικούς μηχανισμούς και θεσμούς που διαθέτουν. Πρόκειται για δύο αξιόλογα και ενδιαφέροντα βιβλία: 1. Η μαύρη βίβλος του 1821. Ο Γρηγόριος Ε΄ και άλλοι πατριάρχες, μέσα από τις αντεπαναστατικές τους εγκυκλίους. Ο πρόλογος του ομ. καθηγητή του ΕΚΠΑ, Θάνου Μ. Βερέμη, με θέμα: «Η σύγκρουση πνευματικής και κοσμικής εξουσίας. Ο ρόλος της εκκλησίας στην Τουρκοκρατία», κατά τη γνώμη μου είναι πολύ γενικός, «περιφερειακός», «άχρωμος, άγευστος, άοσμος», μια «διπλωματική» υπεκφυγή για να μην σχολιάσει όπως θα έπρεπε ο προλογίζων επί της ουσίας τις πατριαρχικές εγκυκλίους, τις επιστολές, τους αφορισμούς κ.ο.κ., οι οποίες παρατίθενται στο ενλόγω βιβλίο. Μέσα στη γενικότητα των ιστορικών πληροφοριών που παραθέτει ο κ. καθηγητής, ο αναγνώστης δεν μπορεί να ανιχνεύσει και να ανακαλύψει ουδέν στοιχείο για το περιεχόμενο και την αξία του βιβλίου. Υποτίθεται ότι οι πρόλογοι των βιβλίων αναφέρονται –ως είθισται– στο περιεχόμενο και τη σημασία του κάθε βιβλίου, με σκοπό ο αναγνώστης διαβάζοντας τον Πρόλογο και περαιτέρω την Εισαγωγή του βιβλίου, αν υπάρχει, ν’ αντιληφθεί «περί τίνος πρόκειται», πριν από την ανάγνωσή του και να πειστεί για την αξία και χρησιμότητά του στον εμπλουτισμό της γνωστικής του σκευής, αλλά και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του, στη διαμόρφωση και εξέλιξη εντέλει της πολιτικής σκέψης του… Για να μην τον αδικούμε όμως, έγραψε και μια παράγραφο που αγγίζει τα περιλαμβανόμενα στο βιβλίο κείμενα, με κάποια κριτική διάθεση: «Στο Πατριαρχείο από το 1797 ως το 1821 βρίσκεται –με κάποιους άλλους, ενδιάμεσα– ο Γρηγόριος Ε΄, εχθρός των νεωτερικών ιδεών που εισέβαλαν στον χώρο της πνευματικής του αρμοδιότητας. Ο Γρηγόριος μισούσε τους Γάλλους επαναστάτες και κατ’ επέκταση όλους τους φορείς των απόψεών τους. Ο μαρτυρικός του θάνατος και μεγάλου αριθμού μητροπολιτών, υπήρξε άθελά του η μεγάλη προσφορά στην Ελληνική Επανάσταση. Χάρη στον θάνατό του, ιεράρχες, και μάλιστα κοντινοί του συνεργάτες, όπως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, προσήλθαν στον Αγώνα.» (Δεν είναι, βέβαια επί του παρόντος ν’ αναφερθούμε στη «συμβολή» του Π.Π. Γερμανού στον Αγώνα και στο «ρόλο» που έπαιξε… Παρεμπιπτόντως προτείνω για διάβασμα το βιβλίο του Τάκη Αργ. Σταματόπουλου, Π.Π. Γερμανός χωρίς θρύλο, Εκδ. ΚΑΛΒΟΣ). Αντιθέτως, ο διευθυντής της σειράς Lux Orbis, Μηνάς Παπαγεωργίου, δημοσιογράφος και συγγραφέας, αναλύει με ξεκάθαρο τρόπο και παρουσιάζει επί της ουσίας το περιεχόμενο του βιβλίου, στην «ΕΙΣΑΓΩΓΗ» του (σ. 11-16), αλλά και στα σύντομα εισαγωγικά του κείμενα, τα οποία προηγούνται των εγκυκλίων, αφορισμών κ.ο.κ. Αναφέρω ενδεικτικά μόνο δύο αποσπάσματα του κειμένου του: «Η υποτιθέμενη θετική συμβολή της ανώτατης ιεραρχίας της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ιδεολογικές λαθροχειρίες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.» και «Διακόσια χρόνια μετά το 1821, η μελέτη των πρωτότυπων πηγών, των αφοριστικών εγκυκλίων και της αντεπαναστατικής δράσης του πατριαρχείου, δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. […] Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας περιλαμβάνει μια εξαιρετικά χρήσιμη συλλογή αντεπαναστατικών πατριαρχικών εγκυκλίων, που δημοσιεύτηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1798-1828.» … και φυσικά δεν είναι τα μόνα κείμενα εκείνης της περιόδου. Αντιγράφω –για την ενημέρωση των ενδιαφερομένων βιβλιόφιλων, φιλιστόρων, φιλομαθών και εραστών της ιστορικής αλήθειας– τα περιεχόμενα του βιβλίου και ελαχιστότατα ενδεικτικά αποσπάσματα, τα οποία ασφαλώς δεν αποκαλύπτουν σε όλο το εύρος τη σημασία και την αξία ολόκληρου του κειμένου, ώστε να κατανοηθεί πλήρως το περιεχόμενό του:  Η πατριαρχική εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε΄ προς τους Επτανήσιους (σ. 23-29) «[…] Οι βασιλείς ουν κατά μίμησιν του Θεού εισί διωρισμένοι εις το περίγειον τούτον κόσμον, δια να γυμνάζωσι τους ανθρώπους εις υποταγήν, και να αναχαιτίζωσι τας ορμάς της κακίας με την δοθείσαν εις αυτούς εξουσίας παρά Θεού […] αν έλειπεν η βασιλική εξουσία, οι άνθρωποι, ως επιρρεπείς εις την κακίαν –“έγκειται γαρ η διάνοια του ανθρώπου από νεότητος επί τα πονηρά”– έμελλον να κατεξανίστανται ο εις κατά του ετέρου, ώστε να αναστατωθή το παν, και η ανθρωπότης να γένη ένας κυκεών. […]»  Παΐσιος Τρίκκης: Ο απεσταλμένος του Γρηγορίου Ε΄ στην Πελοπόννησο για τον κατευνασμό της επαναστατικής ατμόσφαιρας (σ. 31-34) «[…] κατ’ υψηλήν επιταγήν του βασιλείου κράτους προς την αγιωτάτην εκκλησίαν απεστάλθην έξαρχος εις πελοπόνισον και λακωνικήν λέγω, την μάνην και περιήλθον ταύτας κατά πόλεις και κομοπόλεις δι’ υψηλού βασιλικού ορισμού και γραμμάτων πατριαρχικών συνοδικών διδάσκων και στηρίζων τον χριστεπόνυμο λαόν και υποτελή επ’ ευνομία ειρήνη και οφειλομένη υποταγή επί το βασίλειον κράτος […]»  Η μεταθανάτια δίωξη του Ρήγα (σ. 35-37) Σε επιστολή που στέλνει ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ προς τον μητροπολίτη Σμύρνης Άνθιμον, μεταξύ άλλων γράφει: «[…] συνέπεσεν εις χείρας ημών εν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, μεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωμαϊκήν, επιγραφόμενον “νέα πολιτική διοίκησης των κατοίκων της Ρούμελης, των μικρών εν τη μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανίας”(σ.σ.: προφανώς επρόκειτο για απόσπασμα από το έργο του Ρήγα Βελεστινλή, «Νέα Πολιτική Διοίκηση») […] να επαγρυπνής, εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου, με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης άπαντα τα διασπειρόμενα, και να τα εξαποστέλλης εις ημάς εν τάχει, μη επιμένων τα πλείονα […] ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον. […]»  Ο αφορισμός των Κλεφτών από τον Καλλίνικο Ε΄ (σ. 39-50) «[…] η κραταιοτάτη και ευεργετικωτάτη εις ημάς βασιλεία, το δικαιότατον και πολυχρονιώτατον δοβλέτι, με το να προνοήται πάντοτε δια την ησυχίαν και καλήν κατάστασιν όλων των υπηκόων και πιστών ραγιάδων, όπου είναι, υποκείμενοι εις την βασιλικήν του επικράτειαν καιν με το να επαγρυπνή και προστάζη με πάσαν δύναμιν όλους τους ηγεμόνας και κυβερνήτας, όπου ευρίσκονται εις κάθε χώραν και τόπον δια να έχουν μεγάλην επιστασίαν και προσοχήν εις εκείνα, οπόσα αρμόζουν εις εξολόθρευσιν και τέλειον αφανισμόν των κακοποιών ανθρώπων (σ.σ.: εννοεί τους δρώντες επαναστατικά κλέφτες κατά την τουρκοκρατία), και εις εκείνα οπού συγχύζουσι και προξενούν ταραχήν εις την κοινήν και την κατά μέρος ασφάλειαν, εις τους πολλούς δηλαδή και εις τον καθ’ έναν ξεχωριστά. […]»  Η εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε΄ κατά των Φιλοσοφικών Μαθημάτων (σ. 51-63) «[…] Και κατά σύγκρισιν δε και παράθεσιν ευρίσκεται επωφελεστέρα των Γένει, και αναγκαιοτέρα η παράδοσις των Γραμματικών από την διδασκαλίαν των μαθηματικών και επιστημονικών […] όσον απαιτεί η προκειμένη του Γένους κατάστασις πρέπει να παραδίδηται εις τα σχολεία, και όχι το έργον (σ.σ.: εννοεί και υποστηρίζει τη διδασκαλία στα σχολεία μόνο των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, των θεολογικών κειμένων και της αρχαΐζουσας γλώσσας και φυσικά όχι των θετικών επιστημών) να γίνεται πάρεργον, και το πάρεργον έργον, και να λαμβάνη το χρήσιμον του αναγκαίου την προτίμησιν∙ επειδή τις ωφέλεια προσκολλυμένοι οι νέοι εις τας παραδόσεις αυτάς, να μανθάνωσιν αριθμούς, και αλγέβρας, και κύβους, και κυβοκύβους, και τρίγωνα, και τριγωνοτετράγωνα, και λογαρίθμους, και συμβολικούς λογισμούς, και τας προβαλλομένας ελλείψεις, και άτομα, και κενά, και δίνας και δυνάμεις, και έλξεις, και βαρύτητας, και φωτός ιδιώματα, και βόρεια σέλα και οπτικά τινα, και ακουστικά, και μυρία τοιαύτα, και άλλα τερατώδη, ώστε να μετρώσι την άμμον της θαλάσσης, και τας σταγόνας του υετού και να κινώσι την γην εάν αυτοίς δοθεί πη στώσι κατά τον Αρχιμήδην, έπειτα εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοικοι, εις τας θρησκείας ανείδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρμένοι, εις τα πολιτεύματα επιβλαβείς, και άσημοι πατριώται, και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως. […]»  Απανταχούσα: Λογοκρισία των ιδεών στην Κωνσταντινούπολη (σ. 65-83) Πρόκειται για την εγκύκλιο που έστειλε το 1820 ο υπεύθυνος του πατριαρχικού του Γένους Ελληνικού Τυπογραφείου και ενγένει ο διορισμένος από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ με «χρέη χάραξης της πολιτικής του πατριαρχείου αναφορικά με ζητήματα που αφορούν την Παιδεία», Ιλαρίωνας Σιναΐτης (1765-1838), ο οποίος αφού εξέφρασε με ωραιότατα και εύστοχα λόγια την αξία και σημασία της Τυπογραφίας για την Ανθρωπότητα, στη συνέχεια εξέφρασε υπερβολικά δουλικούς «απείρου κάλλους» κολακευτικούς ύμνους για την πολιτική εξουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για τον οικουμενικό πατριάρχη Γρηγόριο και για τους «Υψηλοτάτους και περικλεεστάτους Αυθέντας» και «πάντας τους Εκκλησιαστικώς και πολιτικώς του Γένους εξάρχοντας, τους λαμπρότατους και χαριτόβρυτους της Εκκλησίας αστέρας […]». Και για την «απαγόρευση» της ελευθερίας του πνεύματος και της ελευθεροτυπίας διατείνεται τα παρακάτω: «[…] καθ’ ότι η κλεις της Τυπογραφίας κείται εν χερσί βασιλέως, και την ανοίγει δια να είναι κοιτών των Μουσών, και την κλείει, όταν γένηται πάθος Πανδώρας. Αι βάσεις της Τυπογραφίας ίστανται επί της κοινής συμφωνίας των αρχηγών εκάστου Έθνους, και εν όσω εκείνοι κατ’ ευτυχίαν πνέοντες ταύτα, και φρονούντες παραπλήσια, συμπλέκουσι την αδιάρρηκτον συναρμογήν της προς αλλήλους και προς το ίδιον έθνος αγάπης. […]» Αλλά, και για να εξασφαλισθεί η εξουσία και η βούληση του «Γαληνοτάτου και Κραταιοτάτου ημών ΑΝΑΚΤΟΣ, της κορωνίδας των προκατόχων αυτού μεγάλων Βασιλέων […] του ευσπλαχνικωτάτου και ηρωικωτάτου ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ Β΄ κ.λπ. κ.λπ.», γράφει τα παρακάτω στην «Απανταχούσα» του: «(Ο ΑΝΑΞ) ενεπιστεύσατο ημίν και τας κλεις μιας κοινής του Γένους Τυπογραφίας, αναστείλασα πρότερον την άλογον ελευθερίαν, και όρον αυτοκρατορικώς επιθείσα, ώστε δυνάμενοι δι’ αυτού να καρπούμεθα τα εκ της Τυπογραφίας καλά, να αποφεύγωμεν παν, ό,τι δύναται να σκιάση τη λαμπρότητα της ακραιφνούς ημών υποταγής δια της εκδόσεως βιβλίων αντιφρονούντων. […]» Και αρκετά άλλα γράφει στην «Απανταχούσα» του ο ηγούμενος Ιλαρίωνας Σιναΐτης, στα οποία αντέδρασαν σημαντικοί πνευματικοί ταγοί εκείνης της περιόδου οι οποίοι μεγαλουργούσαν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, παράγοντας πλούτο που αφορούσε την εκπαίδευση και παιδεία, τη δημώδη γλώσσα, τη φιλοσοφία, τις επιστήμες μέσα σ’ ένα φιλελεύθερο και δημοκρατικό κλίμα, στα πλαίσια του ευρωπαϊκού και νεοελληνικού διαφωτισμού. Μεταξύ αυτών ο Αδαμάντιος Κοραής, του οποίου απόσπασμα παραθέτει προλογικά της «Απανταχούσας» ο επιμελητής της παρούσας έκδοσης κ. Μηνάς Παπαγεωργίου, το οποίο δανείζεται από το βιβλίο του αείμνηστου Φίλιππου Ηλιού, «Τύφλωσον Κύριε τον λαόν σου». Εκδ. ΠΟΡΕΙΑ, Αθήνα 1988, σελ. 52.  Το αφοριστικό επιτίμιο της Μπουμπουλίνας (σ. 85-88), από τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ Πρόκειται για μια ενορχηστρωμένη επίθεση του οθωμανικού παλατιού και του συνοδοιπορούντος με αυτό πατριαρχείου μας ενάντια στην καπετάνισσα και ηρωίδα της Επανάστασης του 1821, Μπουμπουλίνας, και μάλιστα κατά τις παραμονές της Επανάστασης. Ο πατριάρχης, λοιπόν, Γρηγόριος ο Ε΄ με αφορμή μια ενδοοικογενειακή περιουσιακή διένεξη της οικογένειας της Μπουμπουλίνας Λασκαρίνας (δεν αντιλαμβανόμαστε ποιος ήταν ο λόγος που ενδιέφερε τον πατριάρχη ν’ ασχοληθεί με τόση ζέση με τη διένεξη αυτή, εκτός αν πήρε εντολή από τον ΑΝΑΚΤΑ…), έστειλε αφοριστικό επιτίμιο στην ηρωίδα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και σε όσους γνώριζαν τα ενδοοικογενειακά ζητήματα και σιωπούσαν κ.λπ., το οποίο συνυπογράφουν έξι μητροπολίτες. Μεταξύ άλλων έγραφε τα παρακάτω «χριστιανικά» και «γεμάτα με αγάπη» λόγια: «[…] ομού αφωρισμένοι υπάρχωσι, και κατηραμένοι, και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τυμπανιαίοι∙ αι πέτραι και ο σίδηρος λυθείησαν, αυτοί δε μηδαμώς∙ κληρονομήσειαν την λέπραν του Γιεζή και την αγχόνην του Ιούδα, στένοντες είεν και τρέμοντες επί της γης ως ο Κάιν, η οργή του Θεού είη επ’ αυτούς, έχοντες και τας αράς πάντων των απ’ αιώνος αγίων και των οσίων τριακοσίων δέκα και οκτώ θεοφόρων Πατέρων. Η δε ρηθείσα Λασκαρίνα προφανώς ελεγχομένη και τη πεισμονή αυτής εμμένουσα υπάρχει και έξω της του Χριστού Εκκλησίας, μηδείς εκκλησιάσοι αυτήν, ή αγιάση, ή θυμιάση, ή αντίδωρον αυτή δώ, έως ποιήση ως γράφομεν και τότε συγχωρηθήσεται.», κάνοντας πράξη ο Γρηγόριος ο Ε΄ και οι συνυπογράψαντες Μητροπολίτες όσα αναγράφονται ρητά στα ιερά Ευαγγέλια: «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν», «Αγαπάτε αλλήλους» και «Εγώ δε λέγω υμίν, αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς και προσεύχεσθε υπέρ των επηρεαζόντων υμάς και διωκόντων υμάς» (ευαγγέλιο κατά Ματθαίον, κεφ. Ε΄, στίχος 44)...  Τα κείμενα του αφορισμού της Επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε΄ Πρόκειται για ιστορικά κείμενα, τα οποία αξίζει να διαβαστούν και να μελετηθούν δεόντως, όπως βέβαια και όλα τα κείμενα του παρόντος βιβλίου. Ο επιμελητής του βιβλίου μάς μεταφέρει τη μετέπειτα κρίση του Χαρίλαου Τρικούπη (Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Τόμος Α΄, 1860, σελ. 76-77), αρκετά χρόνια μετά την έκδοση και κυκλοφορία αυτών των αφοριστικών κειμένων, την οποία αντιγράφουμε για να δείξουμε πόσο ευσυνείδητα εργάστηκε ο κ. Μηνάς Παπαγεωργίου στα προλογικά σημειώματά του: «[…] αλλ’ οι καιροί δεν ήσαν οι αυτοί, και ο σημερινός αγών ήτον υψηλής φύσεως. Δια τούτο ούτε αι εκκλησιαστικαί αυταί παραινέσεις ησύχασαν ως άλλοτε τους Έλληνας, ούτε αι απειλαί τους ετάραξαν, ούτε οι αφορισμοί και αι κατάραι τους αφώπλισαν.»  Ευγένιος Β΄: Ο συνεχιστής της στάσης του Γρηγορίου Ε΄ απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση (σ. 111-125) Μετά από τον απαγχονισμό του Γρηγορίου του Ε΄ από τους Τούρκους, ανέλαβε Πατριάρχης Κων/πόλεως ο Ευγένιος Β΄, ο οποίος συνέχισε να εκδίδει εγκυκλίους εναντίον των αγωνιζόμενων για τη λευτεριά τους Ελλήνων, συνεχίζοντας το «θεάρεστο έργο» του προκατόχου του. Γράφει, μεταξύ άλλων, ο Μηνάς Παπαγεωργίου: «[…] ο νέος πατριάρχης συνέχισε να κατακεραυνώνει τους επαναστάτες μέσω μιας σειράς ιδιαίτερα αιχμηρών εγκυκλίων που εκδόθηκαν από τον Αύγουστο του 1821 έως τον Ιανουάριο του 1822. Καλούσε, μάλιστα, τους Έλληνες να μετανιώσουν για τις πράξεις τους, εκτελώντας και πάλι τα δουλικά τους χρέη προς τον Σουλτάνο, σε διαφορετική περίπτωση καλούνταν να αντιμετωπίσουν τόσο τις βαρύτατες τιμωρίες των Τούρκων, όσο και τη… σκληρή θεϊκή τιμωρία. […]» Αντιγράφουμε ελάχιστα μικρά αποσπάσματα από εγκύκλιον του πατριάρχη Ευγενίου Β΄, για να πάρει ο αναγνώστης μιαν πρώτη «γεύση» της «θεοστάλτου» εμπνεύσεώς του και της δουλικότητάς του: «[…] Όταν με αληθή στοχασμόν έκαστος υμών απάντων παρατηρήση τας βάσεις, τας οποίας η εφ’ ημάς κραταιά και αήττητος βασιλεία ετάξατο άνωθεν και εξ αρχής επί διοικήσει των υπηκόων αυτής χαρατζκιουζάρηδων, γνωρίζει εν ακριβεία το ακένωτον πέλαγος της ευσπλαχνίας αυτής, πόσον και όση η άκρα και ανυπέρβλητος φιλανθρωπία της, καθότι όχι μόνον η ύπαρξις της ζωής μας και η των υπαρχόντων μας ασφάλεια διαφυλάττετο, καθώς η των εχλιισλάμηδων (σ.μ.: οι πιστοί μωαμεθανοί), αλλά και χάριτες και έλεος και υπάλληλοι ευεργεσίαι επεδαψιλεύοντο καθημερινώς εις το γένος μας κατά τε την άνεσιν της θρησκείας ημών, κατά τε την εν ανέσει του βίου διαγωγήν, και με τόσην αφθονίαν και έκτασιν, όσην δεν εσυγχώρουν μηδέ αυτά τα μέτρα του ραγιαλικίου. […] Αλλά, φευ! Πολλοί εκ του έθνους των Ρωμαίων παραμελήσαντες της χρεωστουμένης ευγνωμοσύνης, αγνωμονήσαντες των τοιούτων ευεργεσιών και εν ταυτώ αθετήσαντες και καταπατήσαντες τα θρησκευτικά διδάγματα, τα υπαγορεύοντα την εντελή ευπείθειαν και υποταγήν εις το θεοσυντήρητον αυτό βασίλειον κράτος, εις τοιαύτην εξετραχιλήσθησαν ματαιότητα και απόνοιαν, ώστε ετόλμησαν να αναλάβωσι το σχήμα της ανταρσίας εναντίον της κοινής αυτής ευεργέτιδος ημών και τροφού αηττήτου βασιλείας. […] οι βαδίσαντες την οδόν της ανταρσίας δεν απέρριψαν το σατανικόν αυτών φρόνημα […] εις τρόπον ότι και υποκινούσι τους αφελεστέρους, παρασύροντες αυτούς εις τον ίδιον της απωλείας κρημνόν, και τολμώσιν επιχειρείν τοις αισχίστοις και αθεμίτοις, προφασιζόμενοι προφάσεις εν αμαρτίαις και κηρύττοντες εν σχήματι και επί βάσει θρησκευτικής διενέξεως τους κακούς και ασυγγνώστους αυτών σκοπούς, οπού γενικώς έχουσι κατά των εχλιισλαμήδων· κατά των τοιούτων λοιπόν απονενοημένων, ασωφρονίστων και αμεταμελήτων στασιαστών δικαί(ω)ς η κραταιά βασιλεία έπρεπε να μεταχειρισθή την εσχάτην παιδείαν, μη φειδομένη μηδενός των τοιούτων. […]»  Ο πατριάρχης Αγαθάγγελος και η απόπειρα πρόκλησης εμφυλίου στην Ελλάδα του Καποδίστρια (σ. 127-141) Κι ενώ το νεόδμητο νεοελληνικό κράτος προσπαθούσε να οργανωθεί και να στεριώσει με την καθοδήγηση του Κυβερνήτη του, Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος το οδηγούσε επιτυχώς σε ανεξάρτητο, αυτοδύναμο, ελεύθερο και απάνεμο λιμάνι, ήρθε ο πατριάρχης Αγαθάγγελος να αναταράξει τα νερά, στέλνοντας επιστολή (3.3.1928) στους κατοίκους της Πελοποννήσου, με ενσωματωμένη επιστολή του σουλτάνου, και συγχρόνως ομάδα μητροπολιτών για να μεταπείσουν τους επαναστατημένους Έλληνες, με την προτροπή και υπό όρους, ώστε να επανέλθουν στο πρώην οθωμανικό δουλικό καθεστώς. Βέβαια, ακολούθησε δυναμική απάντηση του Ιωάννη Καποδίστρια. Παραθέτουμε πολύ μικρά αποσπάσματα από τις επιστολές του πατριάρχη, του σουλτάνου και του Καποδίστρια: 2. Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821 Καύσεις βιβλίων και λογοκρισία των ιδεών από το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως Νέα Πολιτική Διοίκησις (Ρήγας Φεραίος) Λίβελλος κατά των Αρχιερέων (Ανώνυμος) Κρίτωνος Στοχασμοί (Ανώνυμος) Προηγούνται: α) μία εμπεριστατωμένη εισαγωγή (σελ. 11-16) του επιμελητή της έκδοσης Μηνά Παπαγεωργίου και β) ένας κατατοπιστικός και λίαν διαφωτιστικός πρόλογος του Πέτρου Θ. Πιζάνια, Ομότιμου καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου πανεπιστημίου, με τίτλο: «Για τους έλληνες διαφωτιστές» (σελ. 17-36). Όλα τα στοιχεία και οι αναλύσεις που παρατίθενται σε αυτά τα δύο αξιόλογα κείμενα, μας επιτρέπουν να ενταχθούμε στην ιστορική διαδρομή των παρακάτω κειμένων, στην ιστορική περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής εκείνης, ώστε στη συνέχεια, διαβάζοντας τα τρία ιστορικά ντοκουμέντα που περιέχονται στο παρόν βιβλίων, να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε την ιδεολογία των συντακτών τους, αλλά και τις απαράδεκτες πρακτικές κάποιων πατριαρχών: καύσεις βιβλίων και λογοκρισία ιδεών, πρακτικές που ταυτίζονται ή εναρμονίζονται με τον φασισμό και νεοναζισμό των μετέπειτα χρόνων, αλλά και όλων των σκοταδιστικών περιόδων της Ανθρωπότητας (διωγμός και δολοφονία της επιστήμονα Υπατίας στην Αρχαιότητα, αλλά και άλλων επιστημόνων στον Μεσαίωνα κ.ο.κ.) Παρουσιάζουμε συνοπτικά τα τρία κείμενα, παραθέτοντας πολύ μικρά αποσπάσματα από αυτά: Α. Νέα Πολιτική Διοίκησις (Ρήγας Φεραίος) Παρουσιάζεται «Το κείμενον του πολιτεύματος του Ρήγα και το γαλλικό πρότυπο. Νέα πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας υπέρ των νόμων.», με τα εξής υποκεφάλαια: «Ελευθερία, ισοτιμία, αδελφότης και της πατρίδος», «Τα δίκαια του ανθρώπου», «Αρχή της νομοθετημένης πράξεως και ψυχή της Διοικήσεως», «Παράρτημα» (σελ. 36-76). Β. Λίβελλος κατά των Αρχιερέων (Ανώνυμος) Ένα άγνωστο ιστορικό κείμενο για τους μη ιστορικούς ερευνητές, όπως είναι οι περισσότεροι αναγνώστες, πολύ ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό, όπου γνωστοποιούνται πληροφορίες και απόψεις, οι οποίες ασφαλώς συμβάλλουν στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Προηγούνται «Σημειώσεις για τη μεταγραφή του χειρογράφου ως ενιαίο κείμενο» και ακολουθούν τα υποκεφάλαιά του: «Ο Εκδότης προς τον φιλογενη αναγνώστην», «Αδελφοί μου ομογενείς (“Οι λεγόμενοι Αρχιερείς εισί ψευδώνυμοι. Και ο τούτων προβιβασμός παράνομος)”, “Προβιβασμός”, “Αποδημία”, “Επιστροφή εις Κωνσταντινούπολιν”, “Η σκληροτέρα μάστηξ του Γένους εισίν οι Αρχιερείς”, “Οι Αρχιερείς ζητούντες μόνον τ’ ίδιον συμφέρον απελέγχονται εχθροί του γένους γίνονται”, “Σύγκρισις μεταξύ Αποστόλων και Αρχιερέων”, “Οι νυν Αρχιερείς εχθροί της παιδείας και προστάται της αμαθείας”, “Εκ της αδιαφορίας των νυν αρχιερέων πηγάζει η του Ιερατείου αμάθεια και η διαφθορά του γένους”» (σελ. 77-120) Στο τέλος του βιβλίου δημοσιεύεται ένα αξιόλογο κατατοπιστικό μελέτημα του Θανάση Γάλλου, Δρ. Ιστορίας ΕΚΠΑ, με τίτλο «Επίμετρο (με αφορμή την έκδοση του “Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων”)» (σελ. 134-143). Κατά τη γνώμη μου το συγκεκριμένο μελέτημα θα έπρεπε να δημοσιευθεί πριν ή αμέσως μετά το ενλόγω κείμενο του Ανωνύμου. Ο ανώνυμος συντάκτης του παραπάνω κειμένου ήταν λίαν θρησκευόμενο άτομο, πρέπει δε να ήταν γνώστης των εκκλησιαστικών θεμάτων της εποχής εκείνης, πρέπει να έζησε και να συναναστράφηκε «από μέσα» καταστάσεις και πρόσωπα της εκκλησίας, ενδέχεται να ήταν και «εκπεσών» ιερωμένος και ασφαλώς από φόβο και για να φυλάξει «τα νώτα του», προτίμησε την ανωνυμία, όπως άλλοι άλλες εποχές χρησιμοποιούσαν «ψευδώνυμα». Θα αντιγράψω, εντελώς ενδεικτικά –χωρίς να είναι τα πιο «δυνατά» σημεία του κειμένου–, δύο σύντομα αποσπάσματα, ώστε να πάρει μια ιδέα ο αναγνώστης γι’ αυτό το ενδιαφέρον ιστορικό κείμενο: Στο υποκεφάλαιο «Η σκληροτέρα μάστηξ του Γένους εισίν οι Αρχιερείς», διαβάζουμε, μεταξύ άλλων: «[…] Στρέψατε αδελφοί το βλέμμα εις όλην την δουλωθείσαν Ελλάδα, και θέλετε ιδή με φρίκην τους άγιους αρχιερείς συμμάχους και συμφώνους με τους ασεβείς τυρράνους δια να βασανίζωσι τα τέκνα του Χριστού. Οι τύρρανοι με την μαχαίραν, οι Αρχιερείς με την θρησκείαν εσυμφώνησαν ομού δια να κατασπαράξωσιν ανηλεώς το πανάθλιον γένος μου. Φέρε (λέγει ο τύρρανος) διατί είσαι σκλάβος του Μωάμεθ. Φέρε (λέγει ο αρχιερεύς) διατί είσαι χριστιανός. Πλήρωσαι (φωνάζει ο ασεβής) διατί είσαι άπιστος. Πλήρωσαι (φωνάζει ο Άγιος) διατί είσαι πιστός. Τρέμε (λέγει ο Αγαρηνός) διατί είσαι Ραγιάς. Σιώπα (λέγει ο επίσκοπος) διατί είσαι της ποίμνης το πρόβατον. Φευ της ανηκούστου απανθρωπίας! Πληρώνει ο δυστυχής Γραικός τα βαρέα δοσίματα εις τους κρατούντας και πληρώνει εν ταυτώ βαρύτερα δοσίματα εις τους εκκλησιαστικούς σατράπας. Πληρώνει τον τύρρανον, ως ξένος εις την ιδίαν πατρίδα, πληρώνει εν ταυτώ και τον αρχιερέα, ωε τέκνον της εκκλησίας. Στενάζει λοιπόν ο ταλαίπωρος Γραικός υπό διπλούν ζυγόν τυρρανίδος, τον οποίον η κραταιά μόνη χειρ του υψίστου δύναται να διασπάση… Στενάζει, και ουδείς ο ελεών και ουδείς ο σώζων. […]» «[…] Δυσχεραίνουσιν οι Άγιοι όταν βλέπωσιν εκδιδομένα εις φως βιβλία επιστημονικά και φιλολογικά τα οποία φωτίζουσι το γένος. Ως φαίνεται δεν εχόρτασαν ούτοι από Συναξάρια και Μαρτυρολόγια, Νέους Παραδείσους και Όρμους σωτηρίους. Ορθοδοξίας πηδάλια, Λαυσαϊκά, Ασκητικά και άλλας σαπρολογίας, με τα οποία οι μελανοφόροι και μελανόψυχοι απεζόφωσαν το γένος. […]» Στο τέλος αυτού του παρουσιαζόμενου βιβλίου δημοσιεύεται το ενδιαφέρον κείμενο του Θανάση Γάλλου, Δρ. Ιστορίας του Ε.Κ.Π.Α., με τίτλο: «Επίμετρο (με αφορμή την έκδοση του “Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων”)» (σ. 134-143). Προτείνουμε στον εκδότη να μεταφέρει το συγκεκριμένο κείμενο στη «φυσική» του θέση, ήτοι στη σελίδα 123, μετά από το κείμενο: «Λίβελλος κατά των Αρχιερέων». Γ. Στοχασμοί Κρίτωνος Ο Διευθυντής της σειράς βιβλίων Lux Orbis, με τίτλο «Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821», Μηνάς Παπαγεωργίου, σε μια εκτενή και ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στον Διευθυντή Σύνταξης του News 24/7, Χρήστο Δεμέση, μεταξύ άλλων είπε: Τα τρία βιβλία της σειράς «[…] συνθέτουν ένα φαινομενικά ετερόκλητο παζλ κειμένων […] Ετερόκλητο διότι (κατά σειρά παράθεσης) το πρώτο έργο αποτελεί ένα πολιτικό μανιφέστο για το μέλλον των βαλκανικών λαών έξω από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το δεύτερο μία καταγγελία για τη συμβολή του κλήρου στη διάδοση της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας και το τρίτο μία κραυγή απόγνωσης για περισσότερη Παιδεία, ενάντια σε φαινόμενα εκκλησιαστικής διαφθοράς στην Ανδριανούπολη. Το κοινό τους στοιχείο είναι ότι και τα τρία αυτά κείμενα αποτέλεσαν στόχο της εκκλησιαστικής λογοκρισίας κατά την προεπαναστατική περίοδο, μιας και δύο από αυτά (το έργο του Ρήγα και το “Κρίτωνος Στοχασμοί”) κάηκαν στην αυλή του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ενώ από τον “Λίβελλο” διασώζεται σήμερα μόλις ένα αντίτυπο. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, για ποιον λόγο μπορούν επάξια να χαρακτηριστούν ως “απαγορευμένα” βιβλία». Εν κατακλείδι, θεωρούμε ότι: Είναι αξιοπρόσεκτη, αλλά και αξιέπαινη η εκδοτική προσπάθεια των εκδόσεων iWrite, όσον αφορά τα συγκεκριμένα βιβλία της σειράς: Lux Orbis (Το φως του κόσμου), την οποία επιμελείται με επιτυχία ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Μηνάς Παπαγεωργίου, του οποίου τα εισαγωγικά κείμενα και τα προλεγόμενά του στα ιστορικά κείμενα που περιλαμβάνονται στα δύο ενλόγω βιβλία είναι διαφωτιστικά και χρήσιμα στον αναγνώστη τους. Πολύ χρήσιμα είναι και τα βιβλιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν στις υποσημειώσεις του βιβλίου, τα οποία κατευθύνουν τον φιλομαθή αναγνώστη και κάθε φοιτητή ή επιστήμονα προς σχετικές ερευνητικές μελέτες σε βιβλία και άλλα δημοσιευμένα κείμενα. Ο κάθε φοιτητής, στα πλαίσια της πτυχιακής ή μεταπτυχιακής εργασίας του στον τομέα σπουδών του, τον έχοντα σχέση με τα θέματα που διαπραγματεύονται τα βιβλία που παρουσιάσαμε παραπάνω, έχει στα χέρια του ένα πλούσιο και σημαντικό ιστορικό υλικό για μελέτη, ανάλυση και επεξεργασία. Το ίδιο και ο κάθε ιστορικός μελετητής. Είναι τόσα και τόσα τα ιστορικά ντοκουμέντα τα οποία ενώ υπάρχουν, αγνοείται η ύπαρξή τους για διάφορους λόγους… Είναι καθήκον, όμως, της εκπαιδευτικής και της επιστημονικής κοινότητας η αναζήτησή τους, η μελέτη τους με αντικειμενική επιστημονική μεθοδολογία, η ανάδειξή τους και η ερμηνεία τους, ώστε να συμβάλλουν και αυτά στην πλήρη διαλεύκανση σκοτεινών πτυχών της Ιστορίας μας, η οποία ιδίως στο παρελθόν, τόσο και στο παρόν, έχει και συνεχίζει να παραχαράσσεται με την απόκρυψη ιστορικών ντοκουμέντων και άλλων ιστορικών αξιόπιστων και αντικειμενικών πηγών. Πρέπει κάποτε να λάμψει πλέρια η ιστορική αλήθεια, ώστε να μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα και πιο αντικειμενικά, με εργαλείο τις ιστορικές γνώσεις μας, τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, αντιδρώντας στις κάθε είδους αντιεπιστημονικές, σκοταδιστικές, παραπλανητικές μεθοδεύσεις της αστικής εξουσίας και επιβάλλοντας εντέλει μια ορθολογιστική, επιστημονική και φιλεργατική και φιλολαϊκή πολιτική.

Το περιοδικό «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ» της ΕΠΟΝ και ο γιορτασμός της 25ης Μάρτη 1821 (1943–1946) Γράφει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης // Όπως είναι γνωστό σε πολλούς φιλομαθείς νέους, η θρυλική ΕΠΟΝ εξέδιδε (με απόφαση της Πανελλαδικής Ιδρυτικής Σύσκεψης) το δημοσιογραφικό της όργανο (όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της), το περιοδικό «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ», το οποίο άρχισε να κυκλοφορεί ένα μήνα περίπου μετά την ίδρυσή της (23 Φλεβάρη 1943), δηλ. στις 22 Μάρτη 1943. Κυκλοφόρησε στην Αθήνα (μέχρι το φύλλο 29), στη συνέχεια στα βουνά της «Ελεύθερης Ελλάδας» (μέχρι το φύλλο 38), στην Αθήνα (το φύλλο 39), στα Τρίκαλα (μέχρι το φύλλο 45) και συνέχισε να κυκλοφορεί στην Αθήνα μέχρι τις 25 Μάρτη 1946 (αρ. φύλλου 82). Επίσης, τον Οκτώβρη 1947 έγινε προσπάθεια να επανεκδοθεί σε μορφή εφημερίδας στην Αθήνα. Το φύλλο κατασχέθηκε και οι υπεύθυνοι της έκδοσης παραπέμφθηκαν σε Έκτακτο Στρατοδικείο. Τρία φύλλα της «Νέας Γενιάς», σε μορφή εφημερίδας, εκδόθηκαν στην «Ελεύθερη Ελλάδα», από μαχητές του Δ.Σ.Ε. Το φύλλο αρ. 3 κυκλοφόρησε τον Ιούλιο 1949. Κατά την επόμενη περίοδο επανακυκλοφόρησε παράνομα για μικρό χρονικό διάστημα στην Ελλάδα και στις πρώην Λαϊκές Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες της Ανατ. Ευρώπης. Τα Αετόπουλα και οι Γερακίνες της Ανταρτο-ΕΠΟΝίτικης εκείνης ηρωικής και αγωνιστικής γενιάς (με τη βοήθεια της ΟΚΝΕ και του ΕΑΜ Νέων), πάλεψαν με οργάνωση, μαχητικότητα και αποφασιστικότητα για «ζωή, μόρφωση και λευτεριά»,[1] κάτω από την καθοδήγηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, και φυσικά του ΚΚΕ, προσθέτοντας χρυσές σελίδες στο ένδοξο βιβλίο της Εθνικής μας Αντίστασης κατά τη φασιστική Κατοχή, μα και μεταπολεμικά.[2] Το 1ο φύλλο της «Νέας Γενιάς» εκδόθηκε με τη φροντίδα της Ηλέκτρας Αποστόλου[3] και ήταν αφιερωμένο στην επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821. Στο 47ο φύλλο[4] υπάρχουν αρκετά δημοσιεύματα γύρω από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όπως: Γ. Λαμπρινού, «Ο Ρήγας και το έργο του», Νίκης Στέφη, «Ηρωίδες του Σουλίου», Αντ. Οικονόμου, «Μπουρλοτιέρηδες», το ποίημα του Μενέλαου Λουντέμη, «25 του Μάρτη 1945», «Ο μεγάλος Γέρος του Μωριά για τους Ιμπραΐμηδες και τους προσκυνημένους», «Τ’ αετόπουλά μας», Ειρήνης Φωτεινού, «Το Έθνος ευγνωμονεί αυτούς που αγάπησαν την Ελλάδα και θυσιάστηκαν για τη λευτεριά της» κ.ά. Στο κείμενο του Ν. Καραντηνού, «Τρεις ματωμένοι σταθμοί προς τη λευτεριά (25 Μαρτίου 1942–1944)» αποτυπώνεται η δράση των ηρωικών παιδιών της ΕΠΟΝ, τα οποία είχαν ως πρότυπα –όπως όλοι οι αγωνιστές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, άλλωστε– τους ήρωες της Επανάστασης του 1821, όπως επίσης και στο συγκινητικό διήγημα της Έλλης Αλεξίου, «Εξετάσεις στα Γυμνάσια το καλοκαίρι του 1944» ή «το διήγημα του Αγώνα» του (Γεράσιμου) Γρηγόρη, «Για μας χτυπάν οι καμπάνες» κ.ά. Στο 68ο φύλλο[5] είναι δημοσιευμένα παρόμοιας θεματολογίας κείμενα, όπου διαβάζουμε και για τη ζωή και την ηρωική επαναστατική δράση των Αγωνιστών του ’21 και των ηρώων ΕΠΟΝιτών και ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, οι οποίοι κι αυτοί πάλευαν για λευτεριά και εθνική ανεξαρτησία –τηρουμένων των ιστορικών αναλογιών–, όπως εκείνοι της Επανάστασης του ’21: Α. Ελευθεριάδη, «25 Μάρτη 1821 – 25 Μάρτη 1946. 125 χρόνια αγώνες του Έθνους για λευτεριά, ανεξαρτησία και δημοκρατία», Δήμου Μάγνη, «Για την τιμή και την ανεξαρτησία του λαού μας. Το πούλημα της Πάργας από τους Άγγλους στο 1819», Φώτη Φωτεινού, «Φιλέλληνες, αυτοί που αγωνίστηκαν για τη λευτεριά της πατρίδας μας», της Σύνταξης, «Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης. Μια αγνή μορφή του 21», Τάκη Λάππα, «Θανάσης Διάκος», Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, «Φώτος Τζαβέλας. Το λιονταρόπουλο του Σουλιού» κ.ά. Οι ήρωες της εποποιίας της Εθνικής μας Αντίστασης ταυτίστηκαν –κατά την εποχή εκείνη– με τις ηρωικές μορφές της Ελληνικής Επανάστασης του ’21, οι οποίες επέδρασαν στα μυαλά και στις συνειδήσεις των αγωνιστών, αλλά και στη δράση τους, ασφαλώς και των ΕΠΟΝιτών. Έτσι, η συντακτική επιτροπή του περιοδικού τους «Νέα Γενιά» συγκέντρωσε τους ανθρώπους της αριστερής διανόησης, αλλά και της δημοκρατικής/προοδευτικής διανόησης της εποχής, οι οποίοι έγραψαν υπέροχα λογοτεχνικά, ιστορικά και δημοσιογραφικού χαρακτήρα κείμενα, που αποτύπωναν τις ώρες του απελευθερωτικού αγώνα και φλόγιζαν τις καρδιές των παιδιών, των εφήβων και των νέων της θρυλικής και αξέχαστης ΕΠΟΝ, ζωντανό πρότυπο για τους σημερινούς εφήβους και νέους μας που συμμετέχουν σε κοινωνικο-πολιτικούς αγώνες και ιδιαίτερα για τις Κνίτισσες και τους Κνίτες κοινωνικούς αγωνιστές. ______________________________________________________ [1]. Σταύρος Ζορμπαλάς, ΕΠΟΝ, τραγουδούσαν και πολεμούσαν για τη λευτεριά, Εκδόσεις ΔΕΛΦΙΝΙ, Αθήνα 1993, σ. 20. [2]. Νέα Γενιά. Όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, αφιερώνεται στα 90 χρόνια του ΚΚΕ, Νοέμβρης 1944 – Σεπτέμβρης 1945. Συλλογή φύλλων σε φωτογραφική ανατύπωση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007, τόμος Β΄, σ. 25. [3]. «Ξημερώνει η γιορτή∙ σ’ ένα σπίτι στην Κυψέλη μια γυναίκα βγάζει από τη γούνα της που τόχε κρύψει το πρώτο φύλλο της “Νέας Γενιάς”. Το πρόσωπό της λάμπει από χαρά∙ καμαρώνει την ξυλογραφία (σ.σ.: του Λαμιώτη γλύπτη και ζωγράφου Ηλία Ν. Φέρτη, 1906–1987) που στολίζει το πρώτο φύλλο μας. ΗΛΕΚΤΡΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ τη λέγανε. Μια ηρωίδα π’ ανήκει σ’ όλο το λαό μα πιο πολύ στα νιάτα. Η πίστη κι’ ο ενθουσιασμός της οδηγάει τη “Νέα Γενιά” στα πρώτα βήματά της.», περ. «Νέα Γενιά», Αρ. φύλλου 47, 25 Μάρτη 1945, σ. 17. [4]. Νέα Γενιά. Όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, αφιερώνεται στα 90 χρόνια του ΚΚΕ, Νοέμβρης 1944 – Σεπτέμβρης 1945. Συλλογή φύλλων σε φωτογραφική ανατύπωση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2007, τόμος Α΄. [5]. Νέα Γενιά. Όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, αφιερώνεται στα 90 χρόνια του ΚΚΕ, Νοέμβρης 1944 – Σεπτέμβρης 1945. Συλλογή φύλλων σε φωτογραφική ανατύπωση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2008, τόμος Β΄.

Κώστας Βάρναλης

Αϊ-Στράτης

Θυμήματα εξορίας

Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια

ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ

Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, Αθήνα 2014, σσ. 299

Δεύτερο θετικό εκδοτικό εγχείρημα των εκδ. Καστανιώτη, μετά από το Κώστας Βάρναλης. Φέιγ βολάν της Κατοχής. Χρονογραφήματα (Επιλογή-επιμέλεια: Γιώργος Ζεβελάκης), Αθήνα 2007, σσ. 335.

Θετική, όμως, και η συμβολή του δημοσιογράφου και μελετητή του βαρναλικού έργου, Ηρακλή Κακαβάνη, στην ιστορική έρευνα και μελέτη του έργου του ογκόλιθου της νεοελληνικής λογοτεχνίας, κομμουνιστή διανοητή και αγωνιστή Κ. Βάρναλη.

Είμαι πάντοτε υποστηριχτής και εμψυχωτής όσων μοχθούν να συγκεντρώσουν και να παρουσιάσουν σε έκδοση συλλογής κειμένων, είτε δικών τους σκόρπιων δημοσιευμένων έργων σε εφημερίδες και περιοδικά παρελθόντων ετών, είτε έργων σημαντικών λογοτεχνών και επιστημόνων. Αν δεν το έκαναν, δε θα γνωρίζαμε ίσως  ποτέ οι περισσότεροι από εμάς τους «κρυμμένους», «θαμμένους» και λησμονημένους αυτούς «θησαυρούς», άσχετα αν δεν είναι όλοι από «χρυσό», οι οποίοι θα «χάνονταν» στο πέρασμα του χρόνου και θα περνούσαν νομοτελειακά στη λήθη. Διότι απλούστατα δεν είναι δυνατό να βρούμε και να φυλλομετρήσουμε όλοι μας χιλιάδες σελίδες  περιοδικών και εφημερίδων και άλλων εντύπων, τα οποία αναμένουν ωστόσο υπομονετικά τον ιστορικό ερευνητή και μελετητή, ο οποίος θα τα καταστήσει και πάλι επίκαιρα, θα τα «αναστήσει» και θα τα δώσει στο κοινό για ανάγνωση και μελέτη πλέον για τις επόμενες γενιές. Επισημαίνω και υπογραμμίζω, λοιπόν, την αξία τέτοιων εργασιών και βιβλίων, όπως είναι τα προαναφερόμενα βιβλία των εκδ. Καστανιώτη και φυσικά ένα πλήθος άλλων βιβλίων με παρόμοιο περιεχόμενο.

Ο Ηρακλής Κακαβάνης, ως γνωστό, διακονεί εδώ και αρκετά χρόνια με πάθος και συνέπεια τα γράμματα. Χαρακτηρίζεται ως αξιόλογος ερευνητής και μελετητής του βαρναλικού έργου και είναι βέβαιο ότι θα προσφέρει πολλά ακόμη σ’ αυτή την περιοχή του πνευματικού μας βίου.

Δεν πρέπει εδώ να παραλείψω να υπενθυμίσω στον αναγνώστη μου ότι ο Ηρ. Κακαβάνης είχε δώσει πρόσφατα στη δημοσιότητα άλλο ένα, πολύ ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό, βιβλίο του: Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του. (εκδόσεις «ΕΝΤΟΣ», Αθήνα 2012, σσ. 320), το οποίο δημιούργησε ευνοϊκά σχόλια από την κριτική και αγαπήθηκε από το αναγνωστικό κοινό.

Το παρόν βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: Α. «Θυμήματα στον Ανεξάρτητο», «Δημοσιεύματα στο Ριζοσπάστη» και «Μαρτυρίες», Β. «Οι επιστολές από την εξορία» και Γ. «Τα ποιήματα της εξορίας».

Προηγείται στην αρχή του βιβλίου μια πολύ κατατοπιστική και ενδιαφέρουσα εισαγωγή του Ηρ. Κακαβάνη και ακολουθεί των βαρναλικών κειμένων ένα «Παράρτημα» (με ενδιαφέροντα κείμενα, που αφορούν την περιρρέουσα ιστορική και λογοτεχνική ατμόσφαιρα και όχι μόνο), τα «Βιογραφικά» διαφόρων σημαντικών προσωπικοτήτων εκείνης της εποχής και συνοπτικά «Η ζωή και το έργο του» Κώστα Βάρναλη.

Η έκδοση εμπλουτίζεται από 43 φωτογραφίες, ζωγραφικούς πίνακες, σκίτσα, χειρόγραφες επιστολές κ.λπ.

Είναι αρκετά δύσκολο να παρουσιάσει κανείς αναλυτικά και να επιχειρήσει μια ερμηνευτική προσέγγιση σε όλα τα δημοσιευμένα εδώ βαρναλικά κείμενα. Και μάλιστα με τον προσήκοντα σεβασμό στο πολύπτυχο, πολυδιάστατο και πολυσήμαντο βαρναλικό έργο, εξετάζοντας τη θεματολογία, την ιδεολογία, τη γλώσσα,  την πολιτική και κοινωνική προσφορά του λογοτέχνη, μέσα από την τέχνη του και με γνώμονα τη ζωή και την αγωνιστική του δράση, ενταγμένα όλα μέσα στον ιστορικό καμβά, όπου όλα αυτά ανήκουν οργανικά.

Απαιτείται, ως εκ τούτου μια ιδιαίτερη μελέτη ή κάποιο εγχείρημα στα πλαίσια μιας πτυχιακής έστω πανεπιστημιακής εργασίας.

Ο Ηρακλής Κακαβάνης, έριξε το σπόρο. Με αυτή δε την αποκαλυπτική ερευνητική προσπάθειά του, με τη σταχυολόγηση, συγκέντρωση και παρουσίαση των βαρναλικών κειμένων, αλλά και με την εμπεριστατωμένη «εισαγωγή» του στο παρόν βιβλίο, ανοίγει οπωσδήποτε δρόμους για την περαιτέρω σπουδή των συγκεκριμένων κειμένων, αλλά και για την ενημέρωση και κοινωνικο-πολιτικό προβληματισμό του αναγνωστικού κοινού.

Μια ενδιαφέρουσα έκδοση για φιλομαθείς αναγνώστες και κυρίως για φιλολόγους, εκπαιδευτικούς, φοιτητές και μελετητές του βαρναλικού έργου, που έρχεται να προστεθεί στην ήδη υπάρχουσα πλούσια σχετική βιβλιογραφία.

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

Γιάννης Βεντούρας

Μπαμπά γιατί;

οι κομμουνιστές δεν συμμετέχουν στις αστικές κυβερνήσεις

Δεύτερη έκδοση, Αθήνα 2016, σ. 230

Παρουσιάζει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης*

Ο Γιάννης Βεντούρας είναι οικονομολόγος. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1959 και σπούδασε στο οικονομικό τμήμα της σχολής ΝΟΕ του ΑΠΘ. Εργάστηκε ως οικονομικός διευθυντής και οικονομικός σύμβουλος εταιρειών και έτσι μελέτησε από τα «μέσα» το καπιταλιστικό σύστημα.

Υπάρχουν οικονομολόγοι οι οποίοι κατέχουν τη θεωρία της οικονομίας και ως εκ τούτου την εφαρμόζουν στους χώρους της δουλειάς τους και προς όφελος των επιχειρηματικών ομίλων και εταιρειών, μέσα στα πλαίσια λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος.

Ελάχιστοι, όμως, είναι οι οικονομολόγοι οι οποίοι κατέχουν και την οικονομία του σοσιαλισμού/κομμουνισμού και ως εκ τούτου έχουν την επιστημονική επάρκεια και δυνατότητα να μπορούν ν’ αξιολογήσουν και να συγκρίνουν τα δύο αντίθετα και αντίπαλα οικονομικά συστήματα.

Ένας από αυτούς είναι και ο οικονομολόγος και συγγραφέας Γιάννης Βεντούρας, ο οποίος –εκτός από την επιστημονική επάρκεια– έχει το ταλέντο του αφηγητή, του καλού συγγραφέα και «δασκάλου», ώστε να μπορεί να μεταδώσει τις γνώσεις του εκλαϊκευμένα στους αναγνώστες ή ακροατές του, με μεγάλη επιτυχία.

Αυτό το διαπίστωσαν την περασμένη ακαδημαϊκή χρονιά οι φοιτητές του Λαϊκού Πανεπιστημίου Αγ. Δημητρίου & Νοτίων Προαστίων, όταν ο Γιάννης Βεντούρας πραγματοποίησε εκεί μαθήματα Πολιτικής Οικονομίας. Έτσι, κάποιοι που δεν ήξεραν από οικονομία και πολιτική οικονομία, κατόρθωσαν να κατανοήσουν ορισμένες ειδικές γνώσεις, παρακολουθώντας από τη μια τα μαθήματά του και διαβάζοντας από την άλλη το συγκεκριμένο βιβλίο του.

Με το γενικό τίτλο «Μπαμπά γιατί;» θ’ ακολουθήσουν και άλλα βιβλία που σχετίζονται με την Ιστορία, την Κοινωνιολογία, την Πολιτική Οικονομία κ.ο.κ., ώστε να δοθεί η ευκαιρία στους φιλομαθείς αναγνώστες ν’ αποσαφηνίσουν δυσνόητες έννοιες, να κατανοήσουν θεωρητικά και πρακτικά επιστημονικά ζητήματα, τα οποία απέφυγε συστηματικά να κάνει το αστικό κράτος, μέσα από την αστική εκπαίδευση, με αποτέλεσμα να μείνουμε σχεδόν όλοι μας επιστημονικά ημιμαθείς, με διαστρεβλώσεις, ελλείψεις και αδυναμίες σε όλα τα επιστημονικά πεδία. Η συσκότιση και ο αποπροσανατολισμός είναι, βέβαια, στόχοι του αστικού συστήματος, ώστε η εργατική τάξη και τα λαϊκά κοινωνικά στρώματα να μην έχουν τη δυνατότητα ορθολογικής και αντικειμενικής επιστημονικής ερμηνείας των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών φαινομένων, με αποτέλεσμα ν’ αναπαράγεται και να διατηρείται επ’ αόριστο το ίδιο το σύστημα προς όφελος της αστικής εξουσίας και σε βάρος του λαού.

Ο συγγραφέας αρχικά αναλύει την έννοια «διαχειριστική εξουσία», της οποίας τη σημασία οι περισσότεροι δε γνωρίζουμε ή δεν έχουμε σκεφτεί. Στη συνέχεια αναλύει διάφορες έννοιες που αφορούν την «Ανώνυμη (μετοχική) Εταιρεία»: «Το Διοικητικό Συμβούλιο», τη «συμμετοχή των εργαζομένων στο Δ.Σ.», θέτοντας τον προβληματισμό «Αν μου χάριζαν ένα… εργοστάσιο». Αναλύει, επίσης, θεωρητικά, αλλά κυρίως με παραδείγματα, επιμέρους έννοιες του θέματος «Εξουσία και Κυβέρνηση»: «Το Κράτος», «Η Κυβέρνηση», «Τα κόμματα», διερευνώντας τα ζητήματα: «Είναι οι κομμουνιστές “αριστεροί”;», «Η συμμετοχή στην κυβέρνηση», «Η ελληνική περίπτωση» και «… η πείρα του Κ.Κ.Ε.». Ανακεφαλαιώνει, με κάποια συμπεράσματα, δημιουργώντας πολλαπλούς προβληματισμούς στον αναγνώστη, με μεθοδικότητα και συγκεκριμένη στοχοθεσία.

Ένα βιβλίο, το οποίο είναι ευκολοδιάβαστο, ευχάριστο, χρήσιμο κοινωνικά και πολιτικά.

Του ευχόμαστε να συνεχίσει να γράφει και άλλα βιβλία για τη σειρά «Μπαμπά γιατί;», με την ίδια μεθοδολογία, εκλαϊκευτική προσέγγιση, με χιούμορ που δημιουργεί ευχάριστη διάθεση στον αναγνώστη. Πρόκειται για κοινωνική προσφορά και απόδειξη πως το επιστημονικό βιβλίο είναι δυνατό να φτάσει στα χέρια της εργατικής τάξης και των λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων εύκολα, δημιουργικά και παραγωγικά για την εξέλιξη και καλλιέργεια της πολιτικής σκέψης μας, η οποία βάλλεται και επιχειρείται να καταστραφεί από την αστική τάξη, συστηματικά με σαφείς επιδιώξεις και στόχους.

Το συγγραφέα απασχόλησε πολύ το ζήτημα που δημιουργήθηκε στις εθνικές εκλογές του 2012. Τότε δημιουργήθηκε αφόρητη πίεση στο ΚΚΕ για να συνεργαστεί συμμετέχοντας σε μια «αριστερή» κυβέρνηση. Την άρνησή του το ΚΚΕ την «πλήρωσε» τότε με την απώλεια περίπου 200 χιλ. ψήφων. Όμως η συνεπέστατη με την ιδεολογία και το πρόγραμμά του εκείνη στάση του ΚΚΕ, το δικαίωσε πανηγυρικά. Ο συγγραφέας παραθέτει στοιχεία και επιχειρήματα, τα οποία πείθουν κάθε καλοπροαίρετο αναγνώστη και υπάρχει αδήριτη η ανάγκη να μελετηθούν από το ευρύ κοινό.

Ο Γιάννης Βεντούρας μελέτησε επισταμένα και διεξοδικά το ζήτημα και μέσα από το υπέροχο βιβλίο του έδωσε πειστικές απαντήσεις, μ’ επιστημονικό τρόπο, με λογική επιχειρηματολογία, με πολιτική σοβαρότητα, όλα στηριγμένα στα συμφέροντα της εργατικής τάξης και των λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων. Άλλωστε, αν ο επιστήμονας, ο καλλιτέχνης, ο δημοσιογράφος, ο συγγραφέας, ο διανοούμενος δεν υπηρετεί με τις επιστημονικές γνώσεις του, την τέχνη του, το λόγο του και τα βιβλία του τα συμφέροντα των ανέργων, των φτωχών, των εκμεταλλευόμενων, των δυστυχισμένων, τότε γίνεται εκούσια ή ακούσια προδότης της τάξης του και «γενίτσαρος», μια και η συντριπτική πλειοψηφία ανήκουμε σε λαϊκά κοινωνικά στρώματα, στην αγροτιά και στην εργατιά, ιδιαίτερα.

Ας διαβάσουμε κάποια συμπεράσματα του συγγραφέα, ως δείγμα ύφους και γραφής:

«ΟΙ ΚΑΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ είναι αυτοί που έχουν ΠΛΗΡΗ (οικονομική) ΕΞΟΥΣΙΑ, τόσο σε αυτά όσο και στο ΚΡΑΤΟΣ ΤΟΥΣ.»

«Ο καπιταλιστής, στα πλαίσια της επιχείρησής του, χρειάζεται οπωσδήποτε έναν ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΥ για να μπορεί να ελέγχει και να εκμεταλλεύεται τους εργαζόμενους που έχει στη δούλεψή του. Σε επίπεδο μιας χώρας το σύνολο των καπιταλιστών, δηλαδή η Αστική Τάξη, χρειάζεται έναν αντίστοιχο μηχανισμό για να επιβάλλει την Εξουσία της συνολικά στην Εργατική Τάξη. Αυτός ο πολύπλοκος μηχανισμός είναι ο ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ, το ΚΡΑΤΟΣ.» κ.ά.

Κι ένα τελευταίο δείγμα γραφής: «Η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι επιθυμητή από τους κεφαλαιοκράτες επειδή αυτή φέρνει αύξηση των κερδών των καπιταλιστών. Για το λαό όμως, καπιταλιστική ΑΝΑΠΤΥΞΗ σημαίνει μείωση μισθών, μείωση συντάξεων, αύξηση φορολογίας, μείωση παροχών υγείας, μείωση δυνατότητας διακοπών και ψυχαγωγίας και γενικά, μείωση του βιοτικού τους επιπέδου.»

Ας στηρίξουμε μια τέτοιου είδους προσπάθεια για παροχή επιστημονικών γνώσεων με ευχάριστο και εκλαϊκευμένο τρόπο, για την ανάπτυξη της πολιτικής κρίσης και σκέψης μας, στοιχείο λίαν απαραίτητο στους δύσκολους και πονηρούς καιρούς που ζούμε.

Το συστήνω ιδιαίτερα σε εφήβους και νέους ηλικίας 16-30 χρόνων.

 *  Δρ. Θανάσης Ν. Καραγιάννης

e-mail:thkaragia@gmail.com

http://thkaragia.wix.com/main

Παρουσίαση βιβλίου

Ροΐδης Εμμανουήλ

Πάπισσα Ιωάννα Αποκρυπτογραφημένη

Εκδόσεις  Μάριος Βερέττας

Αθήνα 2005, σ. 663

Άλλη μία μεταγλώττιση στη δημοτική του ξακουστού μυθιστορήματος; Ασφαλώς ναι, αλλά όχι μόνο. Ο Μ. Β. μελέτησε και εμβάθυνε στο κείμενο πιο πέρα, όπως σημειώνει σε μια πρωτότυπη και υπέροχη φανταστική επιστολή του, που απευθύνει στον ίδιο τον Ροΐδη, μεταξύ άλλων τα εξής: «προχώρησα στην αποκρυπτογράφηση του κειμένου σου προσθέτοντας κάθε τόσο τις δικές μου υποσημειώσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν αφενός τις μεταφράσεις των πολύγλωσσων παραπομπών σου από τα αρχαία ελληνικά, τα μεσαιωνικά λατινικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά και τα αγγλικά, και αφετέρου εξηγήσεις για κάθε έννοια, κάθε όνομα, κάθε ρήση ή φράση που σημειώνεις [...]». Αυτή η πρωτοβουλία του κάνει το βιβλίο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα μεταγλωττισμένα βιβλία. Για τους εραστές της γνώσης και της αλήθειας είναι μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να εμβαθύνουν στο έργο του Ροΐδη, 

 Το βιβλίο παρουσιάζει και άλλες χάρες και αξίζει να μελετηθεί. Όπως είναι γνωστό, ο Μάριος Βερέττας είναι ο «αντάρτης» και ο «αιρετικός» της «επικρατούσας» στην Ελλάδα ιδεολογίας, της οποίας οι «οπαδοί» δεν τολμούν ή δεν επιθυμούν ή δεν μπορούν να εκφράσουν διαφορετική άποψη από εκείνη της Εκκλησίας και του ισχυρού, δυστυχώς ακόμη, Ιερατείου. Ο Βερέττας τολμά, εισπράττοντας γενναιόδωρα το ανάλογο τίμημα ... επιθετικής, εχθρικής, επιτιμητικής και απορριπτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων του κατεστημένου απέναντί του. Αυτός, βέβαια, δεν πτοείται, αλλά πεισματικά προχωρά με ορθολογισμό και επιστημοσύνη προς την ανακάλυψη και αποκάλυψη της αντικειμενικής αλήθειας.

Ανθολογώ μόνο δυο κρίσεις του (από τη φανταστική επιστολή του προς τον Ροΐδη) για το παρόν έργο και την αξία του: «είναι ένα ιερό κειμήλιο τόλμης ενάντια στο ρασοφόρο σκοταδισμό», ο οποίος « – συνεχίζει να ταλανίζει τις ψυχές, να θολώνει τα μυαλά και να εξουσιάζει τα κορμιά εκατομμυρίων ανθρώπων, τόσο στον τόπο μας, όσο και στον κόσμο όλο!...».

Τα 210 ερμηνευτικά σχόλιά του βρίσκονται δημοσιευμένα στο τέλος του βιβλίου (σ. 573-663). Βοηθούν αισθητά και ουσιαστικά τον αναγνώστη του μυθιστορήματος να κατανοήσει την εποχή, την ιδεολογία της, τα δρώμενα, τη σατιρική και αλληγορική πρόθεση του Ροΐδη, τη βαθύτερη ουσία του έργου.  

Δρ. Θανάσης Ν. Καραγιάννης

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ

ΔΑΣΚΑΛΟΥ

Η ΔΙΒΡΗ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ

(Ιστορία – Λαογραφία – Πολιτισμός)

ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΔΙΒΡΙΩΤΩΝ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ & ΤΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΜΑΚΡΟΛΕΙΒΑΔΟΥ ΔΙΒΡΗΣ

ΛΑΜΙΑ 2011, σσ. 255

Ο συγγραφέας Δημ. Ν. Ηλιόπουλος είναι ένας άνθρωπος και ένας δάσκαλος, ο οποίος διακρίνεται για τη φιλομάθειά του, την εργατικότητά του και τη μεθοδικότητά του στις ποικίλες δραστηριότητές του. Είναι τιμή μου που συνεργάστηκα μαζί του κατά την περίοδο 1980-1983, στην έκδοση της εφ. «Η ΔΙΒΡΗ» και στο Διοικ. Συμβούλιο του Συνδέσμου Απανταχού Διβριωτών Φθιώτιδας. Από τότε (ίσως και νωρίτερα), συγκέντρωνε υλικό για τη Δίβρη, απ’ όπου κι εγώ κατάγομαι, αφού ο πατέρας μου (Νίκος Καραγιάννης, 90 χρόνων) γεννήθηκε εκεί.

Το παρόν βιβλίο είναι το αποτέλεσμα του μόχθου, της επιμονής ενός πνευματικού εργάτη, που ερεύνησε τις ρίζες της Ιστορίας του χωριού μας, αλλά και κατέγραψε με συστηματικό τρόπο ολόκληρη την εξέλιξή του σε όλα τα επίπεδα (ιστορικό/αρχαιολογικό, κοινωνικό, λαογραφικό, πολιτιστικό, εκπαιδευτικό, οικονομικό κ.λπ), καθώς και τις δραστηριότητες των Διβριωτών. Αποτελείται από 14 κεφάλαια: «Τοπογραφία και διοικητική εξέλιξη της Δίβρης», «Ιστορική ανασκόπηση», «Αρχαιολογικοί χώροι – Μνημεία», «Ορειβατικές διαδρομές – Τοπωνύμια της Δίβρης», «Ιδιοκτησιακό καθεστώς της περιοχής Δίβρης», «Η θρησκευτική ζωή των Διβριωτών», «Η εκπαίδευση», «Επαγγέλματα», «Ύδρευση – Άρδευση – Καλλιέργειες – Οδοποιία – Συγκοινωνία», «Σύνδεσμος Απανταχού Διβριωτών Φθιώτιδας», «Δίβρη και Λαογραφία», «Παιχνίδια και Αθλητισμός», «Συνεταιρισμοί Δίβρης» και «Φωτογραφικό παράρτημα».

Είμαι βέβαιος ότι ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει πολύ περισσότερο υλικό, σχετικό με το παρόν πόνημά του, αλλά υποθέτω ότι ολόκληρη αυτή η ποσότητα υλικού θα ήταν απαγορευτική για την έκδοσή της, για οικονομικούς λόγους.

Αν δε υπολογίσουμε και την ενδεχόμενη δημοσίευση των σχολιασμών όλων των φωτογραφιών, που δημοσιεύονται στο βιβλίο, τότε θα είχαμε ίσως δύο και τρεις παρόμοιους τόμους, αφού «Μια εικόνα, χίλιες λέξεις». Είναι αξιοθαύμαστο και επαινετό το γεγονός δημοσίευσης 200 έγχρωμων φωτογραφιών!

Το βιβλίο δεν αποτελεί μόνο πηγή πλούτου πληροφοριών για τη Δίβρη, χρήσιμες στη μελέτη της Ιστορίας και της Λαογραφίας της Φθιώτιδας, αλλά και αφορμή αναμνήσεων για πολλούς σύγχρονους, κυρίως Διβριώτες, συναισθηματικής φόρτισης και νοσταλγίας.   

Ο φιλομαθής Διβριώτης, κάθε κάτοικος της Λαμίας και της Φθιώτιδας, αλλά –ίσως και περισσότερο– καθένας που ζει μακριά από τ’ άγια χώματα της ιδιαίτερης πατρίδας του, να βρει στις σελίδες του θαυμάσιου αυτού βιβλίου, τόσα όσα θα επιθυμούσε το μυαλό και η καρδιά του για τη Δίβρη, το χωριό του, το κομμάτι αυτό και της δικής του προσωπικής διαδρομής και ιστορίας.

Η αισθητική του βιβλίου βρίσκεται σε εξαιρετικό επίπεδο και ενγένει πρόκειται για μια σημαντική εργασία, συμβολή στην Ιστορία της Φθιώτιδας.

Ο Αργύρης Γιαννέκος, Πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Διβριωτών, προλογίζει το βιβλίο με απλό και γλαφυρό τρόπο.

Εύχομαι να εξαντληθεί γρήγορα η παρούσα έκδοση του βιβλίου και αν είναι δυνατό να επανεκδοθεί με προσθήκες νέων ερευνητικών στοιχείων. Αν αυτό δεν είναι μπορετό, χρήσιμη θα είναι τότε μια νέα οικονομικότερη έκδοση για τα νέα στοιχεία που θα προκύψουν, σ’ ένα εύλογο χρονικό διάστημα 2-3 χρόνων.   

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

Δρ. Επιστημών της Αγωγής

Ερευνητής/Μελετητής/Κριτικός Θεάτρου για παιδιά

Κριτική βιβλίου: Κόρινθος 1858-2008

Κριτική βιβλίου: Κόρινθος 1858-2008

Κόρινθος 1858-2008

Korinth 1858-2008

Φωτογραφικό υλικό – Λεζάντες: Χαράλαμπος Ι. Πρεδάρης

Μετάφραση: Μάγια Φουριώτη

Δήμος Κορίνθου – Εκδόσεις ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ

Κιάτο 2010, σσ. 222

Παρουσιάζει ο: Δρ. Θανάσης Ν. Καραγιάννης

Η Κόρινθος απέκτησε ένα βιβλίο, το οποίο αναφέρεται στην Ιστορία της, την οποία ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να μελετήσει μέσα από πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το οποίο βρίσκεται στη Συλλογή...

/Αρχείο ενός φανατικού συλλέκτη, του κ. Χαρ. Ι. Πρεδάρη.

Οπωσδήποτε ανήκουν συγχαρητήρια στον Δήμαρχο, κ. Αλέξ. Πνευματικό, και στο Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης μας, που αποφάσισαν να εκδώσουν το παρόν λεύκωμα.

Το βιβλίο αποτελείται από 7 μέρη:

Α. «Η κληρονομιά», με 6 φωτογραφίες, όπου μαθαίνουμε για τους αρχαιολογικούς χώρους της Κορίνθου,

Β. «Η γέννηση & η ανάπτυξη της νέας πόλης», με 44 φωτογραφίες. Εδώ ο αναγνώστης βλέπει φωτογραφίες από τα εγκαίνια του Ισθμού, τη Δίολκο, το Σιδηροδρομικό Σταθμό (1910), το σεισμό του 1928, τους άστεγους, τις παράγκες, ιδιωτικά και δημοτικά μέγαρα και κτίρια, συνοικίες της πόλης και ναούς πριν από το σεισμό, αλλά και μετά το σεισμό, μέχρι το τέλος του 20ού αι.

Γ. «Τα δημόσια κτίρια», με 19 φωτογραφίες.

Δ. «Από τη δημόσια ζωή. Οι τοπικοί άρχοντες. Οι επίσημοι», με 21 φωτογραφίες.

Ε. «Από την επαγγελματική ζωή. Στο σωματείο. Στη δουλειά», με 34 φωτογραφίες.

ΣΤ. «Από την κοινωνική ζωή. Στη φιλαρμονική & τη χορωδία. Στο σχολείο. Στην εκδρομή. Στην ψυχαγωγία», με 62 φωτογραφίες. Ίσως, πιο εύστοχος ως τίτλος του κεφαλαίου να ήταν: «Πολιτισμός και Εκπαίδευση».

Ζ. «Ο Δωρητής του αρχείου», με 8 φωτογραφίες.

Νομίζω ότι θα έπρεπε να υπάρχει ιδιαίτερο κεφάλαιο, με τίτλο: «Ναοί και εκκλησιαστική ζωή», αφού υπάρχει σημαντικός αριθμός φωτογραφιών, που ανήκουν σ’ αυτή τη θεματολογία.

Επισημαίνω, καλοπροαίρετα, μερικά τεχνικής φύσεως –αλλά ουσιαστικά, κατά τη γνώμη μου, λάθη–  και ορισμένες σημαντικές παραλείψεις:

1. Αρκετές φωτογραφίες δεν έχουν χρονολογία. Θα έπρεπε ν’ αναφέρεται η πιθανή δεκαετία, όπως σωστά ο συλλέκτης αναφέρει σε άλλες φωτογραφίες,
2. Όταν αναφέρονται ονοματεπώνυμα, θα έπρεπε να γίνεται κάποια αντιστοίχιση με τα πρόσωπα της φωτογραφίας. Π.χ. πρώτος από τα δεξιά, δεύτερος από τ’ αριστερά κ.ο.κ.,
3. Όσα θέματα είναι αυτονόητα για τον ίδιο το συλλέκτη, φυσικά δεν είναι για τους άλλους και ιδιαίτερα για τους νεότερους. Άρα χρειάζονταν να προστεθούν στις λεζάντες και άλλες πληροφορίες και επεξηγήσεις, σχετικά με πρόσωπα, καταστάσεις και πράγματα,
4. Στη σ. 92, η φωτογραφία δεν είναι τραβηγμένη στην Κόρινθο, άρα δεν έπρεπε να δημοσιευθεί, αν και φαίνεται ο Π. Τσαλδάρης. Μπορούσε να δημοσιευθεί, αν δεν υπήρχε άλλη φωτογραφία του Τσαλδάρη στην Κόρινθο (βλ. στη σ. 93),
5.  Στη σ. 119, η φωτογραφία δείχνει κάποιους κουστουμαρισμένους και γραβατοφορεμένους κυρίους και η λεζάντα αναφέρει: «Η ηγεσία του αγροτικού κόσμου […] μπροστά από τα γραφεία της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών, στην οδό Κύπρου». Να είναι τσορμπατζήδες;
6. Στη σ. 124, νομίζω ότι ο χαρακτηρισμός «λούστρος», έστω σε εισαγωγικά, δεν είναι επιτυχής. Ο Βασ. Ρώτας, θα έλεγε «Θεληματάρης» (Βλ. στο ομώνυμο θεατρικό έργο του για παιδιά) ή θα πρότεινα τον χαρακτηρισμό «μικροί μεταφορείς»,
7. Είναι εμφανέστατη η ιδεολογική μονομέρεια στη δημοσίευση των φωτογραφιών, καθώς και ο αποκλεισμός και απόκρυψη των κοινωνικών αγώνων της εργατικής τάξης (σπάνιες εξαιρέσεις είναι οι φωτογραφίες των: σ. 121, σ. 122 μ’ ένα λευκό;;; πανό, σ. 123, στη λεζάντα, όμως, δεν σχολιάζεται ότι οι απεργοί επιθυμούσαν ασφάλιση. Τρεις φωτογραφίες και πολλές ήταν!!!!), στο βαθμό και στην έκταση που της αξίζει για το αίμα που χύθηκε για τις κατακτήσεις της, τους διωγμούς, τις φυλακίσεις, τις εξορίες που υπέστησαν κοινωνικοί αγωνιστές, κατά τις φασιστικές δικτατορίες Ι. Μεταξά και Γ. Παπαδόπουλου, αλλά και στις τελευταίες δεκαετίες της αστικής εξουσίας του προηγούμενου αιώνα. Καμία αναφορά, σε φωτογραφικό υλικό, δε γίνεται στην Εθνική Αντίσταση ενάντια στους φασίστες και ναζί κατακτητές, και στους αγώνες του λαού μας για λευτεριά και εθνική ανεξαρτησία (Ε.Α.Μ., Ε.Λ.Α.Σ., Ε.Π.Ο.Ν.), για λαϊκή εξουσία (Δ.Σ.Ε.), αλλά ούτε και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων που έδρασαν ενδεχομένως στην Κορινθία κατά την περίοδο εκείνη (1941-1949).

Είναι φυσικό ο κ. Πρεδάρης να μην έχει στο Αρχείο του τέτοιου είδους φωτογραφίες, αλλά έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, να δανειστεί από κάποιους συντοπίτες μας, και να τις δημοσιεύσει, για να μην του καταλογιστεί εντέλει εμπάθεια, μονομέρεια και ιστορική παραχάραξη, με το παρόν έργο του. Ευθύνη, βέβαια, έχουν και οι υπεύθυνοι του Δήμου και ο κ. Δήμαρχος, που του ανέθεσαν το έργο και όφειλαν να του «υποδείξουν» έστω κάποιον πλουραλισμό στην ιδεολογική κατεύθυνση του βιβλίου και κάποιο στοιχειώδη σεβασμό στην ιστορική μνήμη, χωρίς αποκλεισμούς και χωρίς μονομέρεια. Διότι, ασφαλώς, το περιεχόμενο του βιβλίου αυτού δεν είναι προσωπική υπόθεση κανενός. Είναι μέρος της Ιστορίας ολόκληρου του Κορινθιακού λαού.

Το κενό αυτό νομίζω ότι πρέπει να καλυφθεί μ’ ένα άλλο άλμπουμ, το οποίο προτείνω να εκδώσει και πάλι ο Δήμος Κορινθίων.

8. Είναι, επίσης, εμφανέστατη, η παράθεση πολλών φωτογραφιών από τη θρησκευτική  ζωή της πόλης (κατ’ αναλογία υπερβολική) (επισκόπων, πατριαρχών, ιερέων, ναών, κατηχητικών σχολείων κ.ο.κ.), από τη ζωή των προσκόπων, από επισκέψεις βασιλέων κ.ο.κ. Υπάρχει ακόμη και φωτογραφία του αλόγου του Διαδόχου του βασιλικού θρόνου, το οποίο βέβαια έχει την τιμή… να καβαλικεύει ο κ. Πρεδάρης, το 1956.

Εν κατακλείδι, όπως κάθε ιστορικό λεύκωμα φωτογραφιών, έτσι και το ενλόγω έχει την αξία του. Ανοίγεται ο δρόμος στους νεότερους ιστορικούς ερευνητές και μελετητές της Ιστορίας της Κορίνθου, να συνεχίσουν και να εμπλουτίσουν τη «σοδειά» τούτη και με άλλη, που ενδέχεται να βρίσκεται σε Αρχεία πολλών, ακόμη, οικογενειών της πόλης και της περιοχής. Επίσης, απαιτείται η «παραγωγή» φωτογραφιών από τη σύγχρονη πόλη και τη ζωή της, ώστε οι  φωτογραφίες αυτές και τα βίντεο ν’ αποτελέσουν στο μέλλον χρήσιμο και σημαντικό υλικό. Και μάλιστα σήμερα τα μέσα που μας δίνει η τεχνολογία είναι πλουσιότερα και πιο αποδοτικά.

ΓΕΩΡΓΙΑ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

Θ. Καραγιάννης 

Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους 

Σύγχρονη Εποχή, 2007

1.        Έργο ερευνητικής δικαιοσύνης: ανοίγει ένα από τα κλειστά αρχεία της νεοελληνικής γραμματείας. Το γιατί υπάρχουν κλειστά αρχεία είναι ερώτημα κρίσιμο που για να απαντηθεί χρειάζεται να μιλήσουμε για την έρευνα στην Ελλάδα, για συμφέροντα που έχουν μπει και βάζουν τους κανόνες, για μια φιλολογία των δημοσίων σχέσεων, ευλύγιστης και ευκίνητης σε κάμψεις που απαιτούν οι κάθε είδους είσοδοι (από τα σαλόνια του Τύπου και των εκδοτών μέχρι την πανεπιστημιακή έδρα). Κι έτσι σήμερα παρατηρείται το φαινόμενο: να ερευνώνται εξονυχιστικά ορισμένα μόνο θέματα και αυτά -τα διερευνημένα μέχρι τα τελευταία όρια και των πιο ευφάνταστων ερωτημάτων που θα μπορούσαν να διατυπωθούν-, να ξαναερευνώνται, ενώ την ίδια στιγμή παραδίδονται στη λήθη ή την τύχη μιας ‘συνάντησης’ με την ερευνητική εντιμότητα κάποιου ευσυνείδητου κι ανήσυχου λογίου. Αυτός είναι ο πρώτος έπαινος που έχω να κάνω στον συγγραφέα του βιβλίου.

2.      Η σε επίπεδο διδακτορικής διατριβής έρευνα: αναδεικνύει το εύρος και το βάθος του ζητήματος που απασχόλησε τον συγγραφέα· εμποδίζει να ξαναθαφτεί το θέμα· προωθεί σημαντικά την φιλολογική έρευνα και, κυρίως, να τονίσω αυτό: θέτει τις βάσεις, τα θεμέλια για την έρευνα την μελλοντική, καθόσον: θέτει ερωτήματα, ανακοινώνει πληροφορίες, φέρνει στο φως καινούριο υλικό και νέες εκτιμήσεις. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί η βιβλιογραφική τεκμηρίωση και ο «διάλογος» της μελέτης με προηγούμενες συναφείς εργασίες, γεγονός που δείχνει γνώση και μεθοδικότητα στην  πραγμάτευση του θέματος. 

3.      Το βιβλίο του κ. Καραγιάννη έχει έναν ‘ολικό’ χαρακτήρα. Και αυτό να το συνδυάσουμε με το γεγονός ότι μας παρουσιάζει την πιο αντιπροσωπευτική περίπτωση πληθωρικότητας διανοούμενου του 20ού αιώνα, για να έχουμε ένα μέτρο του τι σημαίνει ο ‘ολικός’ χαρακτήρας. Χρησιμοποιώντας έναν άλλον όρο θα έλεγα ότι είναι ένα ‘πολυβιβλίο’, με την έννοια της συνθεμένης του πολυμέρειας. Να απαριθμήσω σύντομα μόνο ορισμένα από τα μέρη που αποτελούν πλήρεις, ξεχωριστές πραγματείες στα οικεία θέματα. Να κάνω μια παρένθεση και να πω ποιες εννοώ ως αυτάρκεις και ξεχωριστές πραγματείες. Εννοώ αυτές που προκύπτουν από μια κωδικοποίηση της εσωτερικής δομής της μελέτης, από μια ανασυγκρότηση των δεδομένων της, λ.χ. των πρωτογενών πηγών (μαζί και των προφορικών μαρτυριών), των βιβλιογραφικών και των ερμηνευτικών. Αυτή η συνθετότητα που είναι αποτέλεσμα του πλούσιου υλικού και του τρόπου που εσωτερικά δομείται η εργασία είναι μια σύνθεση δευτέρου βαθμού, πέρα από την προφανή πολυμέρεια που γίνεται φανερή από την διαίρεση των κεφαλαίων και όπου εκεί μας προσφέρονται, καταρχήν, τέσσερις, τουλάχιστον, μονογραφίες: για το θέατρο του Ρώτα (το μέρος αυτό από μόνο του είναι πολλά βιβλία μαζί), την ποίηση, την πεζογραφία ή για τα κλασικά εικονογραφημένα. Να πούμε επιπροσθέτως ότι αυτά τα  κείμενα του Ρώτα, τα κλασικά εικονογραφημένα, ανήκουν σε μια νέου τύπου αφήγηση, όπου και εδώ ο Ρώτας είναι πρωτοπόρος για τα ελληνικά δεδομένα, και πρόκειται για μια αφήγηση μέσα από την οποία ο δημιουργός γνωρίζει την πιο λαϊκή αναγνώριση, από το μεγάλο κοινό των αναγνωστών. Βλέποντας, τώρα, ‘εσωτερικά’ το βιβλίο του κ. Καραγιάννη θα προσέθετα μια ολόκληρη σειρά θεμάτων να προκύπτουν λ.χ. από το υλικό με τα βιογραφικά του Ρώτα. Κάνοντας την βιογραφία του Ρώτα, μας δίνει ταυτόχρονα και υλικό για τα εξής θέματα. Σημειώνω πρόχειρα: την ιστορία του θεάτρου, την θεωρία του θεάτρου, την μέθοδο της υποκριτικής τέχνης, την ιστορία της λογοτεχνίας, την ιστορία της κριτικής, την ιστορία των ιδεών και της διανόησης, την πολιτική ιστορία. Αυτά και μόνο ως ενδεικτικά του πλούτου που απλόχερα μας δίνει αλλά με μόχθο πολύ συγκέντρωσε ο κ. Καραγιάννης και που η αγάπη για το θέμα του μόνο αλάφρωνε το φορτίο των ερευνητικών απαιτήσεων που ο ίδιος έβαζε πολύ υψηλά.

4.      ένας τρόπος να ωφεληθεί κανείς με μια ματιά από τον πλούτο του βιβλίου είναι να αρχίσει να το διαβάζει από το τέλος προς την αρχή. Από εκεί θα γνωρίσει το μέγεθος του Ρώτα: πρώτα πρώτα εκεί είναι ένα λεπτομερέστατο, πληρέστατο, πολυτιμότατο Χρονολόγιο (8 σελίδων), συνταγμένο από τον κ. Καραγιάννη, κείμενο απολύτως αναγκαίο για μια προσωπικότητα σαν τον Ρώτα, να έχει δηλ. κάποιος έναν άνθρωπο-ποταμό μέσα σε λίγες σελίδες. Και ύστερα ακολουθούν 9 σελίδες με την Εργογραφία του Ρώτα, όπου παίρνει σάρκα και οστά το μέγεθος του ανθρώπου, καθώς καταγράφεται η εκδοτική παρουσία 6 δεκαετιών, με περίπου 163 έργα: 52 πρωτότυπα λογοτεχνικά, ιστορικά, θεατρικά, θεωρητικά, κριτικά· 45 βιβλία μεταφράσεις, 47 τεύχη της σειράς κλασικά εικονογραφημένα· 19 τεύχη του περιοδικού Λαϊκός Λόγος (1965-6, 1975). Να σημειώσω πως υπάρχει αρκετό ακόμη υλικό, διάσπαρτο στα περιοδικά και τις εφημερίδες, ικανό να συμπληρώσει ένα ακόμα βιβλίο. Στην προσωπική μου έρευνα συχνά συναντώ δημοσιεύματά του που δεν έχουν συμπεριληφθεί σε εκδόσεις. Μπορώ να αναφέρω το περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (1945-1951), όπου ο Ρώτας είναι τακτικός συνεργάτης, την εποχή εκείνη, μεταφράσεις του ανεβαίνουν στο θέατρο και γενικά αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα: γράφει, μεταφράζει, παίζει στο θέατρο. Αυτό το υλικό ζητάει τους ερευνητές του. Για να μείνουμε στο βιβλίο του κ. Καραγιάννη, να αναφέρουμε ακόμη ένα, επίσης, χρήσιμο Επίμετρο, όπου καταχωρίζει πολύτιμο εικαστικό και φωτογραφικό υλικό, τόσο πλούσιο που έχουμε ξανά την βιογραφία του Ρώτα αλλά τώρα μέσα από τις φωτογραφίες.

5.      Μια τελευταία κουβέντα για τον Ρώτα. Είναι ο πρωτοπόρος των πρωτοπόρων στο θέατρο για παιδιά: και τούτο γιατί όχι μόνο ανήκει στην πρώτη, χρονικά, ομάδα των δραματουργών –με τους οποίους και ξεκινά, προς το τέλος της δεκαετίας του 1920, η συστηματική ιστορία αυτής της δραματουργίας- αλλά είναι ο πρώτος που προέρχεται αποκλειστικά από το θέατρο και όχι από την παιδαγωγική που ήταν η προέλευση των κυριών που ίδρυσαν τις πρώτες σκηνές (Λόντου, Μεταξά). Αυτό φυσικά έχει συνέπειες για το είδος του θεάτρου για παιδιά που έρχεται να εισηγηθεί· είναι το είδος που σήμερα χαρακτηρίζει τον θεατρικό μας πολιτισμό στην τέχνη για παιδιά και που σταθεροποίησαν, στη δεκαετία του 1970, οι αναγνωρισμένοι δημιουργοί, ο Δ. Ποταμίτης και η Ξ. Καλογεροπούλου. Να προσθέσουμε μάλιστα ότι στην πρώτη εκείνη εμφάνιση, ο Ρώτας ερχόταν με πολλές ιδιότητες ταυτόχρονα που του έδιναν την επάρκεια να ανταποκρίνεται στις σύνθετες απαιτήσεις του θεατρικού γεγονότος: ως δραματουργός (1928), ως ηθοποιός και σκηνοθέτης (Λαϊκό Θέατρο, 1930-1938), και ως μεταφραστής του Σαίξπηρ. Η πρωτοποριακή του συμβολή διακρίνεται τόσο στο είδος του θεατρικού κειμένου που γράφει όσο και στην θεατρική πράξη, όπως θεωρητικά την περιγράφει, την ίδια εποχή, και όπως την εφαρμόζει: το παιδί βρίσκεται στο κέντρο της θεατρικής πράξης, είναι σχεδόν πάντα ο δραματικός ήρωας στα κείμενά του, είναι κατά προτίμηση ο υποκριτής/ηθοποιός και βέβαια ο σταθερός δέκτης, το κοινό του θεάτρου. Ανάλογα και η θεματική των έργων του, αλλά και οι τεχνικές και οι θεατρικές συμβάσεις που διαλέγει να χρησιμοποιήσει επιλέγονται με κριτήριο την εμπειρία και την συναισθηματική ωριμότητα του παιδιού της μικρής, κυρίως, σχολικής ηλικίας. Στόχος του «να κάνει τα παιδιά περισσότερο λειτουργούς και λιγότερο θεατές». Η εμπειρία  αυτής της εργασίας τον κάνει να είναι ο πρώτος εισηγητής του education drama, περνώντας θέματα του σχολικού προγράμματος από την ιστορία, τη μυθολογία, τη θρησκεία, την κοινωνική ζωή μέσα στη θεατρική φόρμα. Κορυφαία, εδώ, η συμβολή του στις παραστάσεις της νεολαίας της Αντίστασης, της ΕΠΟΝ, και πρωτοποριακή σε αυτές τις παραστάσεις είναι η προσαρμογή της «φιγούρας» –δηλαδή της πιο εκλαϊκευμένης αλλά και της πιο πριμιτίβ αναπαράστασης- στην υποκριτική που την διεκπεραιώνουν τα φυσικά σώματα των ηθοποιών. Ο Ρώτας χρησιμοποιεί πολλές «φιγούρες» ως δραματικούς χαρακτήρες, από εκείνες του Θεάτρου Σκιών μέχρι τις άλλες των φύλλων της τράπουλας- π.χ. τον Ρήγα, την Βασίλισσα- αλλά και από τον βωβό κινηματογράφο με ήρωα τον Τσάπλιν. Για να δούμε πόσο γόνιμη είναι αυτή η σύλληψη αρκεί, ενδεικτικά, να θυμίσουμε μια περίπτωση ανάλογης χρήσης της από το μοντέρνο θέατρο, όπως συμβαίνει με το έργο του Γ. Σκούρτη, Ο Καραγκιόζης παρά λίγο Βεζύρης και, κυρίως με την παράστασή του από το Θέατρο Τέχνης και την σκηνοθεσία του Κ. Κουν. Να προσθέσουμε, εδώ, ότι ο Ρώτας, ήδη, από τα πρώτα χρόνια που ασχολείται με το παιδικό θέατρο, έχει αφομοιώσει στα δραματικά του κείμενα –και φυσικά στις παραστάσεις τους- τις τεχνικές της πιο πλούσιας κωμικής παράδοσης στο παγκόσμιο θέατρο, της commedia dell’ arte. Μάλιστα σε τόση ποικιλία που αν κάνουμε μια συστηματική ανάγνωση των δραματικών του κειμένων, μέσα από αυτό το πρίσμα, θα έχουμε μια εγκυκλοπαίδεια κωμικών τεχνασμάτων βασισμένων στην μεγάλη παράδοση της commedia dell’ arte. Για το θέμα αυτό, όπως και για το προηγούμενο θέμα της «φιγούρας», υπάρχουν σχετικές μελέτες.

6.      Κλείνοντας, να επιστρέψω στο βιβλίο του κ. Καραγιάννη και να σημειώσω πως είναι ταυτόχρονα και ένα βιβλίο-ανάγνωσμα, μακριά από την απωθητική στρυφνότητα των διδακτορικών διατριβών. Κι αυτό το οφείλουμε στο δικό του λόγο, που έχει ωριμάσει από δεκαετίες συνομιλίας του δάσκαλου με τους μαθητές του. Τα πιο ωραία του δείγματα μέσα στο βιβλίο είναι οι ‘δευτερογενείς του αφηγήσεις’, όταν κυριολεκτικά μας αφηγείται τις υποθέσεις των έργων του Ρώτα. Έτσι, και μαθαίνουμε και απολαμβάνουμε ή, για να γυρίσουμε σε μια παλαιική αξία που φαίνεται ακόμα να ισχύει: το βιβλίο του κ. Καραγιάννη ανταποκρίνεται πλήρως σε μια σύνθετη και απαιτητική προσδοκία: να μπορεί ταυτόχρονα να μας προσφέρει την τέχνη με την επιστήμη ή, για να το πούμε όπως ακουγόταν στον 19ο αιώνα: το τερπνόν μετά του ωφελίμου.        

Γεωργία Λαδογιάννη

Επίκ. Καθηγήτρια

Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Ιωάννινα 4 Φεβρουαρίου 2009