Θανάση Ν. Καραγιάννη, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους

Θανάση Ν. Καραγιάννη

Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους

Παρουσίαση βιβλίου στο βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής»

2007

Από την Κυριακή Πετράκου

Ο Βασίλης  Ρώτας, όπως και πολλοί άλλοι, άρχισε τη λογοτεχνική σταδιοδρομία του με ποίηση, ως είθισται, αμέσως όμως στράφηκε στο δράμα, συγκεκριμένα το 1906, όταν διεξάγονταν δραματικοί διαγωνισμοί από το πανεπιστήμιο Αθηνών. Υπέβαλε το πρώτο του έργο με τίτλο Τ’ αποπαίδια της μοίρας, όταν δηλαδή ήταν μόλις 17 χρονών, ένα έμμετρο αγροτικό δράμα με θέμα την αιμομιξία, το οποίο φαίνεται σόκαρε τους συντηρητικούς καθηγητές του πανεπιστημίου, οπότε απορρίφθηκε μετά βδελυγμίας σχεδόν. Η αποτυχία του απογοήτευσε και στενοχώρησε βαθιά τον Ρώτα, που όμως είχε το μικρόβιο της σκηνής και στην πρώτη δεκαετία του 20ού αι. εκπαιδεύτηκε ως ηθοποιός και έκανε την πρώτη του θεατρική μετάφραση το 1910. Κατόπιν κατατάχθηκε ως αξιωματικός και πολέμησε στους διαδοχικούς μεγάλους πολέμους. Όταν αποστρατεύθηκε έγραψε ένα από τα καλύτερα πατριωτικά δράματα που γράφτηκαν ποτέ, το Να ζει το Μεσολόγγι, που παίζεται μέχρι σήμερα, άρχισε να μεταφράζει Σαίξπηρ σε εκείνες τις σχεδόν αξεπέραστες μεταφράσεις, να διδάσκει στην Επαγγελματική Σχολή Θεάτρου του ΣΕΗ (1924-1929). Ο Ρώτας ομονοούσε με τον Φώτο Πολίτη που το διεύθυνε ως προς τον μορφωτικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα παράλληλα με την καλλιτεχνική πλευρά που όφειλε να έχει το θέατρο. Από το 1930 άρχισε να δημιουργεί θιάσους και σχολές Ο Θανάσης Καραγιάννης έχει ενσωματώσει ένα μεγάλο κεφάλαιο, περισσότερο από το 1/3 του βιβλίου του, με τη θεατρική δραστηριότητα του Ρώτα. Είτε επρόκειτο για δραματουργία, είτε για διδασκαλία της υποκριτικής, είτε για σκηνοθεσίες και θεατρικές πολιτικές, ακόμα και στην επιλογή του έργου που μετάφραζε, παράλληλα με τον καλλιτεχνικό στόχο, ο Ρώτας ενεργούσε μέσα σε ένα πνεύμα διδακτικό-μαρξιστικό, όπως έκανε παράλληλα σχεδόν ο  Μπρεχτ. Υπό αυτή την έννοια όλη του η θεατρική δραστηριότητα εντάσσεται στα πλαίσια της εργασίας του Καραγιάννη: το θέατρο ήταν γι’ αυτόν ένα βήμα διαπαιδαγώγησης και μόρφωσης του λαού και το τμήμα του λαού που είναι πλέον δεκτικό είναι ασφαλώς τα παιδιά και οι έφηβοι. Και τα έργα του άλλωστε που προορίζονταν για ενήλικο κοινό, είναι πατριωτικά δράματα και διδακτικές-κοινωνιοκριτικές κωμωδίες, δηλαδή κατάλληλα για μικρούς και μεγάλους. Αυτό το τμήμα της μελέτης ανέλαβα να παρουσιάσω εδώ.  

Καταρχάς  εξετάζεται η θεατρική προπαίδεια του  Ρώτα, δύσκολη στην ιχνηλασία καθώς  οι μαρτυρίες είναι λίγες και μεταγενέστερες και υπόκεινται στις ιδιοτροπίες της μνήμης. Λ.χ. η υπόθεση του πρώτου εκείνου άτυχου έργου του παρουσιάζεται εντελώς διαφορετική σε μεταγενέστερες αναφορές, από αυτή που μας πρόσφερε το κείμενο. Οι θεατρικές σπουδές και οι πρώτες θεατρικές εμπειρίες του ως ηθοποιού είναι και αυτές κάπως αβέβαιες, αν και όχι ανεξιχνίαστες. Κατόπιν παρουσιάζεται εκτεταμένα το πρώτο θεατρικό σχήμα που δημιούργησε και διεύθυνε ο Ρώτας, το Λαϊκό Θέατρο Παγκρατίου ή Αθηνών, που λειτούργησε από το 1930 ως το 1937, με μια μετακόμιση δίχως κέρδος στο κέντρο το 1932, όπου ο Ρώτας ανέβασε ένα πλήθος έργα, ελληνικά και ξένα, αντέχοντας τις διώξεις και την έλλειψη κατανόησης από το λαϊκό κοινό στο οποίο θέλησε να απευθυνθεί. 

Κατόπιν παρουσιάζεται  το θρυλικό Θεατρικό Σπουδαστήριο στην Αθήνα. Λειτούργησε στην πρώτη περίοδο το 1942-1944, και αποτέλεσε φυτώριο νέων καλλιτεχνών και άντρο αντιστασιακής δράσης. Με ιθύνοντες εκτός από τον Ρώτα τον Μάνο Ζαχαρία, τον Παύλο Τζερμιά, τη Ροζίτα Σώκου και δάσκαλους τον Γιαννούλη Σαραντίδη, τον Γιάννη Τσαρούχη, τους γλύπτες  Μέμο Μακρή και Θανάση Απάρτη, τον μουσικολόγο Σίμωνα Καρρά, ο Ρώτας δίδαξε υποκριτική, δραματολογία, θεωρία της τέχνης και ψυχολογία. Οι μαθητές ξεπέρασαν τους 500. Στη δεύτερη περίοδο 1946-48, μέσα στον εμφύλιο, εκτός από ορισμένους από τους προαναφερθέντες, συνεργάστηκαν οι σκηνοθέτες Πέλος Κατσέλης και Σωκράτης Καραντινός,  ο Μάνος Κατράκης, ο ιστορικός του νεοελληνικού θεάτρου Γιάννης Σιδέρης.  

Το πνεύμα του Θεατρικού Σπουδαστηρίου μεταφέρθηκε  στον αντιστασιακό θίασο της ΕΠΟΝ που ίδρυσε ο Ρώτας. Συνεργάστηκε σ’ αυτόν με τον συγγραφέα Γεράσιμο Σταύρου και τον γιο του Νικηφόρο Ρώτα με συμμετοχή ηθοποιών και ντόπιων. Ο θίασος περιόδευε και έδινε παραστάσεις στη Θεσσαλία το 1944, και έπαιζε κυρίως το πατριωτικό δράμα του Ρώτα Ρήγας Βελεστινλής, και το Να ζει το Μεσολόγγι, τον Γερμανοτσολιά του Σταύρου και διάφορα άλλα έργα και δρώμενα, αυτοσχέδια και επικαιρικά ορισμένα. 

Χαλκέντερος συγγραφέας ο Ρώτας, έχει και ένα  εκτεταμένο κριτικό και θεωρητικό  έργο. Ο Καραγιάννης το αναλύει ως προς το πνεύμα και σταχυολογεί ένα σημαντικό αριθμό κριτικών άρθρων που δεν περιλαμβάνονται στους συγκεντρωτικούς τόμους. Βεβαίως μεγάλο μέρος έχουν υποχρεωτικά οι απόψεις του Ρώτα για το σχολικό θέατρο, για το οποίο έχει γράψει και έναν οδηγό που χρησιμοποιείται έως σήμερα.  

Ένα-ένα παρουσιάζονται τα θεατρικά έργα του Ρώτα. Γράφεται η υπόθεσή τους, οι χαρακτήρες, αναλύονται με γνώμονα τα ιδεολογικά και παιδαγωγικά στοιχεία που περιέχουν και δίνεται μια ενδεικτική παραστασιογραφία. Το πιάνο, τα Ελληνικά νιάτα, Το παραμύθι της ανέμης, Ο ήρως Κατσαντώνης, το Κιλελέρ, Οι γραμματιζούμενοι, Ο Προμηθέας ή η Κωμωδία της αισιοδοξίας. Κατόπιν τα γραμμένα ειδικά για παιδιά και εφήβους και το σχολικό θέατρο: το περίφημο Να ζει το Μεσολόγγι, Σε γνωρίζω από την κόψη, Νενικήκαμεν, Πολεμικό ξεπροβόδισμα, Κατοχή, Μάνα, Η γλωσσού, Σπιτίσιο φαΐ, Τα κορίτσια επαναστατούν, Ο Καρδούλας δραγάτης, Οι μαξιλαριές, Ο ήρωας· τα Καραγκιόζικα Η αξιοπρέπεια, Η ειρήνη, Ο Καραγκιόζης δάσκαλος, Το μάθημα της ιστορίας, Ο Καραγκιόζης πάει στο σκολειό, Μια δραχμή παστέλι, Ο πασάς μαθαίνει στον Καραγκιόζη τι εστί πατρίς και άλλα, το θρησκευτικό Ο Ιησούς δωδεκαετής εν τω ναώ και το χριστουγεννιάτικο Ο χορός των παιχνιδιών, όπως και έργα με ήρωες ζώα. Ένας θησαυρός από χαριτωμένα και διδακτικά έργα, που μπορεί να αποτελέσει οδηγό για παιδικό  θέατρο και σχολικές παραστάσεις. Το τμήμα αυτό της μελέτης του Θανάση Καραγιάννη είναι μια μικρή θεατρολογική μονογραφία μέσα σε μια μεγαλύτερη, ενδιαφέρουσα όσο και χρηστική για τους παιδαγωγούς, δάσκαλους και καθηγητές, και τους καλλιτέχνες που ασχολούνται με το παιδικό θέατρο· αλλά και για τους θεατρολόγους υπάρχει υλικό, όπως λ.χ. η συγκεντρωμένη παραστασιογραφία του Λαϊκού Θεάτρου Αθηνών.  

Από όλες τις  πλευρές του έργου του Ρώτα, αυτή που κερδίζει μέχρι στιγμής την μάχη του χρόνου είναι η θεατρική: οι μεταφράσεις του και τα έργα του εμφανίζονται, αν όχι στην «εμπορική» για να το πούμε έτσι θεατρική ζωή, πάντως στο ερασιτεχνικό και σχολικό θέατρο. Εκτός από τα έργα του που είναι ειδικά γραμμένα για τις νεαρές ηλικίες και τα πατριωτικά του δράματα, ο Ρήγας, ο Κολοκοτρώνης, τα Ελληνικά νιάτα και το Να ζει το Μεσολόγγι, τα οποία θεωρούνται από τους κριτικούς ως ίσως τα εντελέστερα του είδους, δεν έχουν χάσει την παιδαγωγική τους εμβέλεια και την ικανότητα να συγκινούν, έστω και αν το πατριωτικό δράμα έχει περάσει, προσωρινά ή οριστικά άγνωστο, στο περιθώριο της θεατρικής ζωής. Η μεγάλη και άρτια εργασία του Καραγιάννη είναι ένα καλό έναυσμα για περαιτέρω έρευνα και μελέτη του έργου του Ρώτα στον θεατρικό όπως και στους υπόλοιπους τομείς.