Θ. Καραγιάννη, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους

ΓΕΩΡΓΙΑ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

Ιωάννινα 4 Φεβρουαρίου 2009

Παρουσίαση του βιβλίου

Θ. Καραγιάννης, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και έφηβους, Σύγχρονη Εποχή, 2007.

1.        Έργο ερευνητικής δικαιοσύνης: ανοίγει ένα από τα κλειστά αρχεία της νεοελληνικής γραμματείας. Το γιατί υπάρχουν κλειστά αρχεία είναι ερώτημα κρίσιμο που για να απαντηθεί χρειάζεται να μιλήσουμε για την έρευνα στην Ελλάδα, για συμφέροντα που έχουν μπει και βάζουν τους κανόνες, για μια φιλολογία των δημοσίων σχέσεων, ευλύγιστης και ευκίνητης σε κάμψεις που απαιτούν οι κάθε είδους είσοδοι (από τα σαλόνια του Τύπου και των εκδοτών μέχρι την πανεπιστημιακή έδρα). Κι έτσι σήμερα παρατηρείται το φαινόμενο: να ερευνώνται εξονυχιστικά ορισμένα μόνο θέματα και αυτά -τα διερευνημένα μέχρι τα τελευταία όρια και των πιο ευφάνταστων ερωτημάτων που θα μπορούσαν να διατυπωθούν-, να ξαναερευνώνται, ενώ την ίδια στιγμή παραδίδονται στη λήθη ή την τύχη μιας ‘συνάντησης’ με την ερευνητική εντιμότητα κάποιου ευσυνείδητου κι ανήσυχου λογίου. Αυτός είναι ο πρώτος έπαινος που έχω να κάνω στον συγγραφέα του βιβλίου.

2.      Η σε επίπεδο διδακτορικής διατριβής έρευνα: αναδεικνύει το εύρος και το βάθος του ζητήματος που απασχόλησε τον συγγραφέα· εμποδίζει να ξαναθαφτεί το θέμα· προωθεί σημαντικά την φιλολογική έρευνα και, κυρίως, να τονίσω αυτό: θέτει τις βάσεις, τα θεμέλια για την έρευνα την μελλοντική, καθόσον: θέτει ερωτήματα, ανακοινώνει πληροφορίες, φέρνει στο φως καινούριο υλικό και νέες εκτιμήσεις. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί η βιβλιογραφική τεκμηρίωση και ο «διάλογος» της μελέτης με προηγούμενες συναφείς εργασίες, γεγονός που δείχνει γνώση και μεθοδικότητα στην  πραγμάτευση του θέματος. 

3.      Το βιβλίο του κ. Καραγιάννη έχει έναν ‘ολικό’ χαρακτήρα. Και αυτό να το συνδυάσουμε με το γεγονός ότι μας παρουσιάζει την πιο αντιπροσωπευτική περίπτωση πληθωρικότητας διανοούμενου του 20ού αιώνα, για να έχουμε ένα μέτρο του τι σημαίνει ο ‘ολικός’ χαρακτήρας. Χρησιμοποιώντας έναν άλλον όρο θα έλεγα ότι είναι ένα ‘πολυβιβλίο’, με την έννοια της συνθεμένης του πολυμέρειας. Να απαριθμήσω σύντομα μόνο ορισμένα από τα μέρη που αποτελούν πλήρεις, ξεχωριστές πραγματείες στα οικεία θέματα. Να κάνω μια παρένθεση και να πω ποιες εννοώ ως αυτάρκεις και ξεχωριστές πραγματείες. Εννοώ αυτές που προκύπτουν από μια κωδικοποίηση της εσωτερικής δομής της μελέτης, από μια ανασυγκρότηση των δεδομένων της, λ.χ. των πρωτογενών πηγών (μαζί και των προφορικών μαρτυριών), των βιβλιογραφικών και των ερμηνευτικών. Αυτή η συνθετότητα που είναι αποτέλεσμα του πλούσιου υλικού και του τρόπου που εσωτερικά δομείται η εργασία είναι μια σύνθεση δευτέρου βαθμού, πέρα από την προφανή πολυμέρεια που γίνεται φανερή από την διαίρεση των κεφαλαίων και όπου εκεί μας προσφέρονται, καταρχήν, τέσσερις, τουλάχιστον, μονογραφίες: για το θέατρο του Ρώτα (το μέρος αυτό από μόνο του είναι πολλά βιβλία μαζί), την ποίηση, την πεζογραφία ή για τα κλασικά εικονογραφημένα. Να πούμε επιπροσθέτως ότι αυτά τα  κείμενα του Ρώτα, τα κλασικά εικονογραφημένα, ανήκουν σε μια νέου τύπου αφήγηση, όπου και εδώ ο Ρώτας είναι πρωτοπόρος για τα ελληνικά δεδομένα, και πρόκειται για μια αφήγηση μέσα από την οποία ο δημιουργός γνωρίζει την πιο λαϊκή αναγνώριση, από το μεγάλο κοινό των αναγνωστών. Βλέποντας, τώρα, ‘εσωτερικά’ το βιβλίο του κ. Καραγιάννη θα προσέθετα μια ολόκληρη σειρά θεμάτων να προκύπτουν λ.χ. από το υλικό με τα βιογραφικά του Ρώτα. Κάνοντας την βιογραφία του Ρώτα, μας δίνει ταυτόχρονα και υλικό για τα εξής θέματα. Σημειώνω πρόχειρα: την ιστορία του θεάτρου, την θεωρία του θεάτρου, την μέθοδο της υποκριτικής τέχνης, την ιστορία της λογοτεχνίας, την ιστορία της κριτικής, την ιστορία των ιδεών και της διανόησης, την πολιτική ιστορία. Αυτά και μόνο ως ενδεικτικά του πλούτου που απλόχερα μας δίνει αλλά με μόχθο πολύ συγκέντρωσε ο κ. Καραγιάννης και που η αγάπη για το θέμα του μόνο αλάφρωνε το φορτίο των ερευνητικών απαιτήσεων που ο ίδιος έβαζε πολύ υψηλά.

4.      ένας τρόπος να ωφεληθεί κανείς με μια ματιά από τον πλούτο του βιβλίου είναι να αρχίσει να το διαβάζει από το τέλος προς την αρχή. Από εκεί θα γνωρίσει το μέγεθος του Ρώτα: πρώτα πρώτα εκεί είναι ένα λεπτομερέστατο, πληρέστατο, πολυτιμότατο Χρονολόγιο (8 σελίδων), συνταγμένο από τον κ. Καραγιάννη, κείμενο απολύτως αναγκαίο για μια προσωπικότητα σαν τον Ρώτα, να έχει δηλ. κάποιος έναν άνθρωπο-ποταμό μέσα σε λίγες σελίδες. Και ύστερα ακολουθούν 9 σελίδες με την Εργογραφία του Ρώτα, όπου παίρνει σάρκα και οστά το μέγεθος του ανθρώπου, καθώς καταγράφεται η εκδοτική παρουσία 6 δεκαετιών, με περίπου 163 έργα: 52 πρωτότυπα λογοτεχνικά, ιστορικά, θεατρικά, θεωρητικά, κριτικά· 45 βιβλία μεταφράσεις, 47 τεύχη της σειράς κλασικά εικονογραφημένα· 19 τεύχη του περιοδικού Λαϊκός Λόγος (1965-6, 1975). Να σημειώσω πως υπάρχει αρκετό ακόμη υλικό, διάσπαρτο στα περιοδικά και τις εφημερίδες, ικανό να συμπληρώσει ένα ακόμα βιβλίο. Στην προσωπική μου έρευνα συχνά συναντώ δημοσιεύματά του που δεν έχουν συμπεριληφθεί σε εκδόσεις. Μπορώ να αναφέρω το περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (1945-1951), όπου ο Ρώτας είναι τακτικός συνεργάτης, την εποχή εκείνη, μεταφράσεις του ανεβαίνουν στο θέατρο και γενικά αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα: γράφει, μεταφράζει, παίζει στο θέατρο. Αυτό το υλικό ζητάει τους ερευνητές του. Για να μείνουμε στο βιβλίο του κ. Καραγιάννη, να αναφέρουμε ακόμη ένα, επίσης, χρήσιμο Επίμετρο, όπου καταχωρίζει πολύτιμο εικαστικό και φωτογραφικό υλικό, τόσο πλούσιο που έχουμε ξανά την βιογραφία του Ρώτα αλλά τώρα μέσα από τις φωτογραφίες.

5.      Μια τελευταία κουβέντα για τον Ρώτα. Είναι ο πρωτοπόρος των πρωτοπόρων στο θέατρο για παιδιά: και τούτο γιατί όχι μόνο ανήκει στην πρώτη, χρονικά, ομάδα των δραματουργών –με τους οποίους και ξεκινά, προς το τέλος της δεκαετίας του 1920, η συστηματική ιστορία αυτής της δραματουργίας- αλλά είναι ο πρώτος που προέρχεται αποκλειστικά από το θέατρο και όχι από την παιδαγωγική που ήταν η προέλευση των κυριών που ίδρυσαν τις πρώτες σκηνές (Λόντου, Μεταξά). Αυτό φυσικά έχει συνέπειες για το είδος του θεάτρου για παιδιά που έρχεται να εισηγηθεί· είναι το είδος που σήμερα χαρακτηρίζει τον θεατρικό μας πολιτισμό στην τέχνη για παιδιά και που σταθεροποίησαν, στη δεκαετία του 1970, οι αναγνωρισμένοι δημιουργοί, ο Δ. Ποταμίτης και η Ξ. Καλογεροπούλου. Να προσθέσουμε μάλιστα ότι στην πρώτη εκείνη εμφάνιση, ο Ρώτας ερχόταν με πολλές ιδιότητες ταυτόχρονα που του έδιναν την επάρκεια να ανταποκρίνεται στις σύνθετες απαιτήσεις του θεατρικού γεγονότος: ως δραματουργός (1928), ως ηθοποιός και σκηνοθέτης (Λαϊκό Θέατρο, 1930-1938), και ως μεταφραστής του Σαίξπηρ. Η πρωτοποριακή του συμβολή διακρίνεται τόσο στο είδος του θεατρικού κειμένου που γράφει όσο και στην θεατρική πράξη, όπως θεωρητικά την περιγράφει, την ίδια εποχή, και όπως την εφαρμόζει: το παιδί βρίσκεται στο κέντρο της θεατρικής πράξης, είναι σχεδόν πάντα ο δραματικός ήρωας στα κείμενά του, είναι κατά προτίμηση ο υποκριτής/ηθοποιός και βέβαια ο σταθερός δέκτης, το κοινό του θεάτρου. Ανάλογα και η θεματική των έργων του, αλλά και οι τεχνικές και οι θεατρικές συμβάσεις που διαλέγει να χρησιμοποιήσει επιλέγονται με κριτήριο την εμπειρία και την συναισθηματική ωριμότητα του παιδιού της μικρής, κυρίως, σχολικής ηλικίας. Στόχος του «να κάνει τα παιδιά περισσότερο λειτουργούς και λιγότερο θεατές». Η εμπειρία  αυτής της εργασίας τον κάνει να είναι ο πρώτος εισηγητής του education drama, περνώντας θέματα του σχολικού προγράμματος από την ιστορία, τη μυθολογία, τη θρησκεία, την κοινωνική ζωή μέσα στη θεατρική φόρμα. Κορυφαία, εδώ, η συμβολή του στις παραστάσεις της νεολαίας της Αντίστασης, της ΕΠΟΝ, και πρωτοποριακή σε αυτές τις παραστάσεις είναι η προσαρμογή της «φιγούρας» –δηλαδή της πιο εκλαϊκευμένης αλλά και της πιο πριμιτίβ αναπαράστασης- στην υποκριτική που την διεκπεραιώνουν τα φυσικά σώματα των ηθοποιών. Ο Ρώτας χρησιμοποιεί πολλές «φιγούρες» ως δραματικούς χαρακτήρες, από εκείνες του Θεάτρου Σκιών μέχρι τις άλλες των φύλλων της τράπουλας- π.χ. τον Ρήγα, την Βασίλισσα- αλλά και από τον βωβό κινηματογράφο με ήρωα τον Τσάπλιν. Για να δούμε πόσο γόνιμη είναι αυτή η σύλληψη αρκεί, ενδεικτικά, να θυμίσουμε μια περίπτωση ανάλογης χρήσης της από το μοντέρνο θέατρο, όπως συμβαίνει με το έργο του Γ. Σκούρτη, Ο Καραγκιόζης παρά λίγο Βεζύρης και, κυρίως με την παράστασή του από το Θέατρο Τέχνης και την σκηνοθεσία του Κ. Κουν. Να προσθέσουμε, εδώ, ότι ο Ρώτας, ήδη, από τα πρώτα χρόνια που ασχολείται με το παιδικό θέατρο, έχει αφομοιώσει στα δραματικά του κείμενα –και φυσικά στις παραστάσεις τους- τις τεχνικές της πιο πλούσιας κωμικής παράδοσης στο παγκόσμιο θέατρο, της commedia dell’ arte. Μάλιστα σε τόση ποικιλία που αν κάνουμε μια συστηματική ανάγνωση των δραματικών του κειμένων, μέσα από αυτό το πρίσμα, θα έχουμε μια εγκυκλοπαίδεια κωμικών τεχνασμάτων βασισμένων στην μεγάλη παράδοση της commedia dell’ arte. Για το θέμα αυτό, όπως και για το προηγούμενο θέμα της «φιγούρας», υπάρχουν σχετικές μελέτες.

6.      Κλείνοντας, να επιστρέψω στο βιβλίο του κ. Καραγιάννη και να σημειώσω πως είναι ταυτόχρονα και ένα βιβλίο-ανάγνωσμα, μακριά από την απωθητική στρυφνότητα των διδακτορικών διατριβών. Κι αυτό το οφείλουμε στο δικό του λόγο, που έχει ωριμάσει από δεκαετίες συνομιλίας του δάσκαλου με τους μαθητές του. Τα πιο ωραία του δείγματα μέσα στο βιβλίο είναι οι ‘δευτερογενείς του αφηγήσεις’, όταν κυριολεκτικά μας αφηγείται τις υποθέσεις των έργων του Ρώτα. Έτσι, και μαθαίνουμε και απολαμβάνουμε ή, για να γυρίσουμε σε μια παλαιική αξία που φαίνεται ακόμα να ισχύει: το βιβλίο του κ. Καραγιάννη ανταποκρίνεται πλήρως σε μια σύνθετη και απαιτητική προσδοκία: να μπορεί ταυτόχρονα να μας προσφέρει την τέχνη με την επιστήμη ή, για να το πούμε όπως ακουγόταν στον 19ο αιώνα: το τερπνόν μετά του ωφελίμου.        

Γεωργία Λαδογιάννη

Επίκ. Καθηγήτρια

Πανεπιστημίου Ιωαννίνων