ΜΑΡΙΑ ΔΗΜΑΚΗ-ΖΩΡΑ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΣΤΙΣ ΚΟΡΥΦΕΣ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» Θέατρο και Πολιτισμός στην Αθήνα του 19ου και του 20ού αι. ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ. ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ 1 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Αθήνα 2021, σχ. 0,24 Χ 0,17 εκατ., σελ. 238 Παρουσιάζει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης Το παρόν βιβλίο λογίζεται ως μία σοβαρή και σημαντική αρχειακή έρευνα, συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Δραματουργίας, σχετική με τη συμβολή του ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» στην ενίσχυση και διάδοση του θεάτρου. Η αναπλ. καθηγήτρια του ΕΚΠΑ κ. Μαρία Δημάκη-Ζώρα, μεθοδική μελετήτρια και ερευνήτρια, μας καταθέτει άλλο ένα πόνημά της, σχετικό με θεατρολογικά και φιλολογικά ζητήματα, τα οποία οπωσδήποτε αφορούν τους ειδικούς: θεατρολόγους, φιλολόγους, θεατράνθρωπους, φοιτητές κ.ο.κ., αλλά –κατά τη γνώμη μου– είναι πολύτιμα κείμενα για κάθε φιλομαθή αναγνώστη, μια και η συγγραφέας διαθέτει προσιτή γλώσσα για το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, χωρίς ορολογίες, που δημιουργούν στους τους μη μυημένους στο συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο μια αποστροφή και απέχθεια, αφού φυσιολογικά δεν μπορούν ν’ αντιληφθούν έννοιες, οι οποίες δε συναντιούνται στο δικό τους γνωστικό πεδίο, λόγω του διαφορετικού γλωσσικού τους οπλοστασίου. Πρόκειται για κείμενα απλογραμμένα και κατανοητά, με ύφος που προσιδιάζει στον καθένα, που δημιουργούν ευχάριστα συναισθήματα, εξαιτίας της πρόσληψης ενδιαφερόντων πληροφοριών, ιστορικά τεκμηριωμένων, λόγω της μάθησης θεατρικών θεμάτων, τα οποία ικανοποιούν τα κοινωνικά ενδιαφέροντα των φιλομαθών αναγνωστών, αν και πρόκειται για ιστορικά δρώμενα άλλων εποχών, με πρωταγωνιστές άγνωστες στους πολλούς προσωπικότητες, οι οποίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα θεατρικά, κοινωνικά, επιστημονικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής τους, συμβάλλοντας παντοιοτρόπως στην εξέλιξη και του θεατρικού φαινομένου στη χώρα μας. Το γενικότερο ζήτημα με το διάβασμα τέτοιου περιεχομένου βιβλίων είναι το ειδικό αντικείμενο, το οποίο διαπραγματεύονται. Ενδιαφέρει τον αναγνώστη; Είναι ευκολοδιάβαστο και κατανοητό; Το ύφος του συγγραφέα είναι προσιτό και ελκυστικό; Αλλά, και αυτές οι προϋποθέσεις να υπάρχουν, γεννιούνται νέα ερωτήματα: Πώς θα πληροφορηθεί κάποιος ως μη ειδικός αναγνώστης στα θεατρολογικά θέματα, αλλά έντονα φιλομαθής σε θέματα περί θεάτρου και τεχνών, ιστορικά, κοινωνικά και πολιτικά, για την ύπαρξη ενδιαφερόντων βιβλίων, ώστε να τ’ αποκτήσει; Διότι, η πικρή αλήθεια είναι ότι το αστικό σύστημά μας μάς έχει εκπαιδεύσει από τη βασική μας εκπαίδευση ακόμη και την κοινωνική διαπαιδαγώγηση που δεχτήκαμε αργότερα, ν’ ασχολούμαστε περισσότερο με εύπεπτα θεάματα και αναγνώσματα, άχρηστα, ανούσια και επικίνδυνα σε πολλές περιπτώσεις για την ψυχική και πνευματική υγεία μας, για την κοινωνική και πολιτική σκέψη μας, με αποτέλεσμα οι διαφημίσεις στα ΜΜΕ και στο διαδίκτυο να καθορίζουν τις αναγνωστικές και αισθητικές προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντά μας: γ.π. το διάβασμα ενός μέτριας αισθητικής και ιδεολογικής αξίας μυθιστορήματος (το κυρίαρχο ανάγνωσμα για χιλιάδες σύγχρονους αναγνώστες, οι οποίοι απογειώνουν την κυκλοφορία μέτριων μυθιστορημάτων), χωρίς να γνωρίζουμε καν, άρα και να σκεφτούμε ότι υπάρχουν πολλά άλλα αξιόλογα βιβλία που αφορούν και άλλα θέματα, αναγκαία, χρήσιμα και εποικοδομητικά για την ενγένει πνευματική μας υπόσταση και εξέλιξη, για τον κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό μας κ.ο.κ. Ακόμη και μετά το διάβασμα ενός αξιόλογου λογοτεχνικού κειμένου (ποιήματος, διηγήματος, μυθιστορήματος), απαιτείται και το διάβασμα μιας λογοτεχνικής μελέτης για τη ζωή και το έργο ενός δημιουργού, μιας βιογραφίας, μιας βιβλιοπαρουσίασης, μιας θεατρικής κριτικής, όσον αφορά την ενημέρωσή μας και την καλλιτεχνική μας συγκρότηση, ένα εκλαϊκευμένο επιστημονικό βιβλίο, για την ενγένει κοινωνικο-πολιτική μας σκέψη και αντίληψη της αντικειμενικής πραγματικότητας και την αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας, πάντοτε με ορθολογικά και επιστημονικά κριτήρια, βέβαια. Επεκτάθηκα περισσότερο απ’ όσο ενδεχομένως θα έπρεπε, σε άλλα θέματα, όμως –κατά τη γνώμη μου– παρεμφερή, αλληλοσυνδεόμενα και σχετικά με το διάβασμα βιβλίων, τη φιλαναγνωσία και τη βιβλιοφιλία. Ας επανέλθω στο αντικείμενο της βιβλιοπαρουσίασής μου. Η συγγραφέας μάς ενημερώνει για θέματα της Ιστορίας του φιλοπρόοδου Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», ο οποίος στεγάζεται και λειτουργεί από το 1891 στο κτήριο της οδού Καρύτση 8 – Πλατεία Αγίου Γεωργίου, στην Αθήνα, ενώ ιδρύθηκε το 1865. Ένας Σύλλογος με πλούσια δραστηριότητα σε διάφορους κοινωνικούς, επιστημονικούς και καλλιτεχνικούς τομείς (έκδοση περιοδικού, λειτουργία ανοιχτού πανεπιστημίου, προκήρυξη δραματικών διαγωνισμών, λογοτεχνία, θέατρο κ.ά.), στα αστικά βέβαια ιδεολογικά και πολιτικά πλαίσια σε όλες τις χρονικές περιόδους λειτουργίας του. Αρκετές από αυτές τις προσωπικότητες που δραστηριοποιήθηκαν σ’ αυτόν το φορέα ανήκαν στον αστικό χώρο, ακαδημαϊκό και μη (Σ. Λάμπρος, Γ. Μυστριώτης κά.) και ήρθαν σε αναπόφευκτη σύγκρουση αργότερα με προσωπικότητες του γλωσσικού και εκπαιδευτικού δημοτικισμού (Μ. Τριανταφυλλίδη, Αλ. Δελμούζο κ.ά.) και κυρίως του κοινωνικού δημοτικισμού (Δ. Γληνό κ.ά.). Φυσικά, η σύγκρουση των αντιθέτων γεννά το καινούργιο, μια νομοτέλεια στην αέναη κίνηση της κοινωνίας όλων των ιστορικών περιόδων. Στην πορεία αυτού του Συλλόγου, όπως πληροφορούμαστε και από τον Πρόλογο του κ. Βασιλείου Κωνσταντινόπουλου, Προέδρου του ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», συναντούμε θετικές επιστημονικά και θεατρολογικά δράσεις του, όπως η έντυπη έκδοση του περ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», «στο οποίο δημοσιεύονται οι διαλέξεις των Δημοσίων Μαθημάτων, του πρώτου στην ουσία Ανοικτού Πανεπιστημίου στην Ελλάδα […] (όπου) ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής προτάσσεται με το εμβληματικό του άρθρο “Περί Εθνικού Θεάτρου”», τον Δραματικό Διαγωνισμό του Συλλόγου από το 1873, το 1ο Συνέδριο των απανταχού Ελληνικών Συλλόγων, το 1879 κ.λπ. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε επτά κεφάλαια: Α΄ Ο Σπυρίδων και ο Μιχαήλ Λάμπρος και η σχέση τους με το θέατρο Περιγράφεται η συγγραφική δραστηριότητα των αδελφών Λάμπρου, ιδρυτικών μελών του Συλλόγου «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», στις περιοχές της ποίησης, του θεάτρου και της μετάφρασης. Β΄ Οραματισμοί και θεατρικές ανησυχίες Γίνεται μνεία για τις προτάσεις του Αλέξανδρου-Ρίζου Ραγκαβή τις σχετικές με την ίδρυση Εθνικού Θεάτρου και Δραματικής Σχολής. Γ΄ Δημόσιες αναγνώσεις δραματικών έργων Δίνονται πληροφορίες για τις δημόσιες αναγνώσεις θεατρικών και άλλων λογοτεχνικών έργων. Για παράδειγμα αναφέρεται ότι το 1871 ο Σπυρίδων Βασιλειάδης διάβασε τη ρομαντική τραγωδία του «Γαλάτεια», το 1872 ο Αχιλλέας Παράσχος διάβασε το έργο του «Λέων Καλλέργης» κ.λπ. Πρωτοποριακές δραστηριότητες του Συλλόγου 150 χρόνια πριν, που αξίζουν το θαυμασμό μας. Δ΄ Το Περιοδικό Από το 1877 ο Σύλλογος κυκλοφόρησε το περιοδικό «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ», το οποίο περιελάμβανε λογοτεχνικά κείμενα και επιστημονικές μελέτες και άρθρα. Όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας, ο Κανονισμός του Συλλόγου προέβλεπε έκδοση περιοδικού, με επιδίωξη τη «διανοητική, ηθική και κοινωνική του λαού βελτίωσι». Όμως, το περιοδικό, όπως διαβάζουμε, είχε κυκλοφορήσει σε χειρόγραφη μορφή από το 1861 μέχρι το 1866 (δεύτερο έτος λειτουργίας του Συλλόγου), το οποίο εκδιδόταν κάθε δεκαπενθήμερο από τους Μιχαήλ και Σπυρίδωνα Λάμπρο και βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Συλλόγου σε 6 τόμους. Η συγγραφέας μας πληροφορεί για τις τρεις περιόδους έκδοσης του περιοδικού: «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (1877-1895) (17 τόμοι), «ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (1896-1939) (17 τόμοι) και «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (1959 μέχρι σήμερα). Το περιοδικό προσφέρεται για έρευνα και μελέτη, αφού περιέχει πλούσια ύλη και θεατρολογικού ενδιαφέροντος. Ορισμένα από τα κείμενα με θέμα το Θέατρο η συγγραφέας τα σταχυολογεί και μας τα παραθέτει προς ενημέρωσή μας ως δείγμα που φανερώνει τους αξιόλογους συντάκτες τους και την πλούσια και ενδιαφέρουσα θεματολογία που επιλέγουν για να μελετήσουν, αλλά και κάποια θεατρικά έργα τους ή μεταφράσεις ξένων θεατρικών έργων στην ελληνική γλώσσα. Ε΄ Η Βιβλιοθήκη Στο χώρο του «Αναγνωστηρίου» (ή «Φλυαρητηρίου») του Παρνασσού τα μέλη του Συλλόγου συγκεντρώνονταν και συζητούσαν για πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά θέματα, που αφορούσαν την αθηναϊκή ζωή, αλλά και όλη την Ελλάδα. Οι συγγραφείς έφερναν τα δικά τους βιβλία με σκοπό να τα γνωρίσουν τα άλλα μέλη και να ανταλλάξουν απόψεις, πραγματοποιούνταν επίσης διαλέξεις. Ακόμη και θεατρικά έργα τους έφερναν κάποιοι στο «Αναγνωστήριο», που είχαν μάλιστα διαγωνιστεί στους Δραματικούς Διαγωνισμούς. Η Βιβλιοθήκη, εκτός των άλλων Τμημάτων της, λειτουργούσε και Τμήμα Θεάτρου, η οποία από το 1935 και μετά εμπλουτίστηκε με δωρεές θεατρικών βιβλίων. Η συγγραφέας παραθέτει Κατάλογο με 157 σπάνια, ως επί το πλείστον, βιβλία τα οποία περιέχουν δραματικά έργα (1843-1953 και ορισμένα απ’ αυτά είναι αχρονολόγητα). ΣΤ΄ Οι Δραματικοί διαγωνισμοί του Παρνασσού Πρόκειται για το μεγαλύτερο κεφάλαιο του βιβλίου (σελ. 71-194), όπου ο αναγνώστης του μπορεί να πληροφορηθεί για όλους τους Δραματικούς διαγωνισμούς, που διοργανώθηκαν στον ενλόγω Φιλολογικό Σύλλογο, αρχής γενομένης από το 1873, οπότε ιδρύθηκαν οι Δραματικοί διαγωνισμοί. Η συγγραφέας «ξεσκόνισε» (με τη μεταφορική έννοια) ολόκληρο το Αρχείο του «Παρνασσού», και μας παραθέτει λεπτομερειακά πολλές πληροφορίες για τους Δραματικούς διαγωνισμούς, για τη σύνθεση των Κριτικών Επιτροπών και τις εκθέσεις τους, τη δράση, τις πολιτικές και κριτικές αντιπαραθέσεις των μελών της, για τα έργα που υποβλήθηκαν και τα πρόσωπα/δραματουργούς τους, για τους βραβευθέντες και τα έργα τους, για τους αθλοθέτες των βραβείων, για τα είδη των διαγωνισμών (Μονόπρακτη κωμωδία, Καλοκαιρίνειο Θεατρικό Διαγωνισμό, Κορομήλειο Ποιητικό/Δραματικό Διαγωνισμό, Θέατρο για παιδιά), Εμβόλιμα των κειμένων παρατίθεται ένα πλήθος από φωτογραφίες και φωτοτυπίες εξωφύλλων βιβλίων, εγγράφων και βραβείων. Επίσης, πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφερόμενη στο παρόν βιβλίο θεωρητική διαμάχη δύο εξεχόντων μελών του «Παρνασσού», μεταξύ των Εμμ. Ροΐδη και Άγγ. Βλάχου, με αφορμή την απόφαση της Κριτικής Επιτροπής του Κορομήλειου Δραματικού Διαγωνισμού του 1877, να μη βραβευτεί κανένα θεατρικό έργο από τα 12 που είχαν υποβληθεί. Η διαμάχη αυτή –με δημοσιεύματα και διαλέξεις των δύο πρωταγωνιστών, αλλά και άλλων λογίων– πήρε διαστάσεις και πέρα του «Παρνασσού», και εξελίχθηκε σε μέγιστο φιλολογικό θεωρητικό ζήτημα, που αφορούσε την νεοελληνική κριτική. Κάποια από αυτά τα κείμενα θεωρούνται πολύ σημαντικά για το είδος αυτό, δηλ. της «θεατρικής και λογοτεχνικής κριτικής» και της ανάπτυξής της κατά τα επόμενα χρόνια. Τέλος, στο ενλόγω κεφάλαιο του βιβλίου παρατίθενται τα εξής διασωθέντα, στο Αρχείο του «Παρνασσού», θεατρικά έργα που υποβλήθηκαν στους διαγωνισμούς: το μονόπρακτο, με εννέα σκηνές «Ο Πολυτεχνίτης ιατρός» (σελ. 74-100) (το μοναδικό διασωθέν χειρόγραφο έργο) (1874), η χειρόγραφη τραγωδία (τριμερής) «Οι Κρητικοί Γάμοι» (αγνώστου δραματουργού, με το ψευδ. «Εχθροίς απιστών, ού ποτ’ αν πάθοις βλάβην») (1877) (σελ. 111-117). Ζ΄ Εκδηλώσεις σχετικές με τη Νεοελληνική Δραματουργία και το Θέατρο. Πρόσωπα και ζητήματα Ο «Παρνασσός» είχε θεσπίσει τη διεξαγωγή «των διαλέξεων, των επιστημονικών συζητήσεων και των λογοτεχνικών και θεατρικών απαγγελιών», τιμητικών εκδηλώσεων για Έλληνες και ξένους συγγραφείς, διάφορες πανηγυρικές εκδηλώσεις, τις οικονομικές εισφορές και δωρεές, οικονομική ενίσχυση του Συλλόγου με θεατρικές παραστάσεις (όπως της 21ης Δεκ. 1875), αλλά και ευεργετικές, με την οικιοθελή προσφορά διάφορων καλλιτεχνών. Ίδρυσε τη «Σχολή Απόρων Παίδων». Διοργάνωσε το «εν Αθήναις Συνέδριον των απανταχού Ελληνικών Συλλόγων» (1879), προσκλήθηκαν από το εξωτερικό σημαντικές προσωπικότητες του Θεάτρου, ο ιταλός ηθοποιός Ερνέστο Ρόσσι (1888), ο ιταλός φασίστας (πρόδρομος του ιταλικού φασισμού και προπομπός του Μουσολίνι στην εξουσία) δημοσιογράφος, ποιητής και δραματουργός Γκαμπριέλε Ντ’ Ανούτσιο και η ερωμένη του –την εποχή εκείνη– ηθοποιός Ελεονόρα Ντούτσε (1899), για τις εδώ δραστηριότητες των οποίων η κ. Δημάκη-Ζώρα αφιερώνει αρκετές σελίδες (σελ. 198-204), μια και στηρίχτηκε στο υλικό που βρήκε στο Αρχείο του «Παρνασσού», αλλά και σε σχετική βιβλιογραφία, η γερμανίδα ηθοποιός Άγκνες Ζόρμα (1900), η γαλλίδα ελληνίστρια Ιουλιέττα (Ζιλιέτ) Αντάμ-Λαμπέρ κ.ά. Πραγματοποιήθηκαν αρκετές ακόμη φιλολογικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, που παρουσιάζονται από τη συγγραφέα αναλυτικά και παραστατικά, προσφέροντάς μας ένα πλήθος από ενδιαφέρουσες ιστορικές πληροφορίες, που αξίζει να διαβαστούν. Στο βιβλίο δημοσιεύονται αρκετές φωτογραφίες, σε όλα τα κεφάλαια, που ζωντανεύουν το κείμενο και ενισχύουν την ιστορική επιστημονική τεκμηρίωση των γεγονότων της εποχής. Σε μια βιβλιοπαρουσίαση ενός αξιόλογου βιβλίου, όπως είναι το παρουσιαζόμενο, δεν είναι δυνατό να ειπωθούν τα πάντα. Εκείνο, που εν κατακλείδι τονίζουμε είναι ότι τέτοια βιβλία πρέπει να βρίσκονται στις σχολικές και στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες φιλομαθών εκπαιδευτικών και μη, θεατρολόγων, φιλομαθών και θεατρόφιλων αναγνωστών. Αναζητήστε το στα βιβλιοπωλεία. Είναι πολύ εύκολο να το βρείτε και να το αποκτήσετε.